Çinko

Çinko kullanım açısından demir dışı metaller içerisinde alüminyum ve bakırdan sonra gelen en önemli üç metalden birisidir. Demir ve çeliğin korozyona karşı direncinin artırılmasında, döküm sanayiinde kullanılan pirinç ve özel alaşımların yapımında, ayrıca çatı kaplama malzemeleri, lastik ve pil yapımında önemli miktarlarda çinko kullanılmaktadır

Aralık 20, 2020 - 20:36 Güncellendi: Aralık 20, 2020 - 20:38

ÇİNKO

Çinko kullanım açısından demir dışı metaller içerisinde alüminyum ve bakırdan sonra gelen en önemli üç metalden birisidir. Bu üç metal başlıca, demir ve çeliğin korozyona karşı direncinin artırılmasında, döküm sanayinde kullanılan özel alaşımlar ile pirinç alaşımların yapımında kullanılmaktadır. Çinko ayrıca, çinko plakaların yapımında, çatı kaplama malzemelerinde ve lastik sanayiinde de (ZnO olarak) kullanım alanı bulmaktadır.

Çinko alaşımları ve bileşiklerinin kullanım açısından özelliklerinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Ticari açıdan çinkonun öneminde herhangi bir gerileme gözlenmemektedir. Bazı uygulama alanlarında, diğer metallerle arasında bir yarış olmasına rağmen, çinkonun önemi hiç azalmamaktadır.

1984 yılı verilerine göre dünya çinko baz rezervleri 290 milyon ton metal çinko civarındadır. 1984-1993 yılları arasında 108.7 milyon ton dolayında yeni rezervler bulunmuştur. Aynı yıllar arasında 68.7 milyon ton üretim yapılmış olup, 1994 yılı çinko baz rezervleri 330 milyon ton metal çinko civarındadır. Şu anda Dünya’da bilinen çinko kaynakları 1.8 milyar ton civarında olup, ekonomik olmayan kaynaklarda dikkate alındığında bu miktar 4.4 milyar tona kadar çıkmaktadır.

1995 yılında Dünya’da toplam 52 ülke çinko cevheri üretmiş, bunlardan 6 tanesi, toplam üretimin 2/3’ünü gerçekleştirmiştir. International Zinc Study Group (ILZSG) verilerine göre, en büyük ve düzenli çinko cevheri üreticisi ülke Kanada’dır. Kanada 1995 yılında üretimini

%9 artırarak 1.1 milyon ton’a ulaştırmıştır. Kanada’dan sonra 930 bin ton ile Çin gelmektedir. Avustralya 890 bin ton, Peru 688 bin ton, ABD 640 bin ton ve Meksika 378 bin ton üretimde bulunmuşlardır. Genel olarak Dünya’ya bakıldığında Avustralya hariç Dünya’nın her yerinde üretimin arttığı gözlenmektedir. Nitekim 1998 yılında, toplam 7.44 milyon ton üretim yapılmıştır.

Dünya’da 7 ülke toplam rafine çinko üretiminin %53’ünü karşılamaktadır. Bunların arasında 1992 yılındaki 648 bin tonluk üretimini %70 artırarak, toplam 1.1 milyon tona ulaştıran Çin, birinci sırada gelmektedir. İkinci sırada bulunan Kanada, 1994 yılındaki üretimini %4.2 artırarak 720 bin tona ulaşmıştır. Japonya 633 bin ton, İspanya ve ABD 360’ar bin ton, Avustralya 332 bin ton, Almanya 32 bin ton üretim yapmışlardır. Dünya rafine çinko üretimi 1998 yılında, 7.99 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

ABD dışında faaliyet gösteren 145 madenin ocak başı maliyeti ortalama 18.4 $/ton olarak gerçekleşmektedir. Bunlardan açık işletme ile çalışanlarda (%15) maliyet 7.40 $/ton’a kadar düşmektedir.

Birçok yeni madenin açılması ve bazı madenlerdeki kapasite artışlarına rağmen izabe işlemlerindeki darboğazlar nedeniyle, pazara sunulan metal çinko miktarında yeterince artış gerçekleşmemektedir. İzabe aşamasındaki darboğazların başında Çin’deki izabe-rafineri tesislerinin yakın gelecekte yetersiz kalma durumu gelmektedir. International Lead and Zinc Study Groups (ILZSG)’nin verilerine göre, 1995 yılında herbiri 1000 ton/yıl ve daha fazla rafine çinko üreten 70 ülke bulunmaktadır. Bunların içinde herbiri 100 bin ton’dan fazla tüketen 17 ülke bulunmaktadır. Bunlardan en büyük 10 tanesinin toplam tüketimi, Dünya tüketiminin %65’ini oluşturmakta ve 4.8 milyon ton civarında bulunmaktadır.

Toplam çinko tüketimininin hemen hemen %50’si galvanize çelik üretiminde kullanılmakta,

%20’si pirinç üretiminde, %15’i döküm, %8’i çinko oksit üretiminde, %7’ si yarı fabrikasyon ürünlerde kullanılmaktadır. Ekotoksik etkisi nedeniyle çinko, bazı alanlarda sınırlı tüketilmektedir (özellikle yapı ve inşaat sektörü gibi). Günümüzde çinko ikame materyali olarak; alüminyum, mağnezyum ve plastikler, özellikle otomotiv sektöründe kullanılmaktadır.

1995 yılı verilerine göre Dünyanın en büyük rafine çinko tüketicisi 1.2 milyon ton ile ABD’dir. ABD tüketimini 1994 yılına göre %4 oranında artırmıştır. Japonya 752 bin ton’luk tüketim hacmi ile ikinci sırada gelmektedir. Japonya’nın tüketimi geçen yıllara oranla %4.3 oranında artmıştır. Üçüncü sıradaki Çin, tüketimini %2.3 artırarak, 670 bin ton’a ulaşmıştır. Almanya’nın 1995 yılı tüketimi 1994 yılına göre %2.1 oranında artarak 530 bin ton’a ulaşmıştır Güney Kore %13.6 oranında artışla 361 bin ton, İtalya %3.8 artışla 332 bin ton, Belçika ve Fransa sırasıyla %11 ve %3.7’lik artışlarla 250’şer bin ton, Tayvan %22.9’luk bir artış ile 209 bin ton, Hindistan ise % 4.2’lik bir artışla 200 bin ton rafine çinko tüketmişlerdir.

Cevher yataklarının oluşumuna paralel olarak, Türkiye’de çinko-kurşun cevher ve konsantreleri oksitli ve sülfürlü olarak bulunmaktadır. Türkiye’nin toplam çinko rezervi, metal çinko olarak, 5,471,338 ton olup, bunun 1,305,688 tonu görünür, 1,238,555 tonu muhtemel, 2,927,095 tonu mümkün rezervdir (İMİB Türkiye Çinko Envanteri, 1998). Oksitli cevherlerin tamamı yurt içinde ÇİNKUR tarafından işlenerek elektrolitik külçe çinko elde edilmektedir. Ülkede üretilmekte olan sülfürlü cevherlerin yurt içinde izabe imkanı bulunmadığından, zenginleştirilmiş çinko-kurşun cevherleri veya konsantreleri olarak geçici veya doğrudan ihraç yolu ile yurt dışına satılmaktadır. Ayrıca tuvenan, ayıklanmış konsantre, kalsine ürün olarak da çinko ihracatı yapılmaktadır.

Türkiye’deki çinko-kurşun cevherlerinin üretimi aşağıdan yukarı dilimli ramble sistemi ile gerçekleştirilmektedir. Mevcut madenlerimiz Dünya standartlarına göre çok düşük kapasiteli ve yüksek maliyetli ocaklardır. Mevcut konsantre tesisleri, birkaç tanesi dışında 100-150 ton/gün tuvenan cevher işleyebilecek durumdadırlar. Kapasite düşüklüğü maliyetleri etkilemekte ve düşük tenörlü cevherlerin zenginleştirilmesi yerine yüksek tenörlü cevherlerin zenginleştirilmesi ön plana çıkmaktadır. Maden üretim maliyeti 10 $/ton ile 35 $/ton arasında değişmektedir. Diğer taraftan zenginleştirme maliyeti 10 $/ton’dur.

Sektörde 33,500 ton çinko metal ve 125 ton kadmiyum metal üretim kapasitesi ile en büyük kuruluş ÇİNKUR A.Ş. dir. Ayrıca cevher üretiminde, Çayeli Bakır İşletmeleri, Demir Export, Ber-Oner Madencilik, Menka A.Ş., Çanakkale Madencilik, Adana Madencilik, Barit Madencilik, Rasih ve İhsan Madencilik Ltd. şirketleri de faaliyetlerini sürdürmektedirler.

Ülkemizde 1999 yılında 600 bin ton civarında sülfürlü tuvenan cevher işlenerek 102,000 ton selektif çinko konsantresi ve toplu (bulk) konsantre üretimi gerçekleştirilmiştir. Yurtiçi metal talebi açığı, 20-30 bin ton/yıl çinko metal ve alaşımları olarak ithalatla karşılanmaktadır.

Geçici ve kesin ihracat İtalya, Belçika, Almanya, Hollanda ve Bulgaristan’a yapılmaktadır. Son yıllarda Dünya ekonomisindeki durgunluk ve oluşan düşük fiyatlar nedeni ile 1992 yılında 1.6 milyon dolar olan kesin çinko konsantresi ihracatımız, 1996 yılında yaklaşık on kat artarak 16 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Sülfürlü cevher ve konsantrelerin yurt içinde alıcısı bulunmamaktadır. İhracatımızın %50-91’i AB ülkelerine gerçekleştirilmekte olup komşu ülkelerden Bulgaristan’a gerek kesin gerekse geçici ihracat yapılmaktadır. İran’dan ise ÇİNKUR’un ihtiyacı olan cevher/konsantre ithalatı olmaktadır.

Çinko ilk olarak M.Ö. 2000 yıllarında Çinliler ve Romalılar tarafından alaşım materyali olarak, prinç yapımında kullanılmıştır. Bilinen en eski çinko arkeolojik kalıntı Romanya Transilvanya’da Doroseh şehrindeki prehistorik Dacian yerleşim merkezinde bulunmuştur. Bu heykel parçası üzerinde yapılan analizler sonucunda, % 87.5 Zn, % 11.5 Pb ve % 1 oranında Fe içerdiği tesbit edilmiştir. Hindistanda ise MS 1000-1300 yıllarında çinkonun metal olarak kullanıldığı ve 14. yy.’da ticari amaçla izabesinin yapıldığı bilinmektedir. Çinko metali hakkında ilk bilimsel çalışmalar Paracelsus (1490-1541) tarafından yapılmıştır. Çinkonun Avrupa pazarına girişi 17. ve 18. yy.’a rastlamaktadır. İlk izabe teknolojisi 1730 yılında Çin’den İngiltere’ye getirilmiştir. İlk çinko izabe tesisi de 200 ton/yıl kapasite ile Bristol yakınlarında kurulmuştur. ABD’de ise ilk çinko üretimi Washington DC Arsenal’de yapılmıştır. Çinko endüstrisi ise 1860’lı yıllarda La Salle ve South Bethlehem’de kurulmuştur.

Günümüzde çinko; çelik, alüminyum ve bakırdan sonra Dünya’da miktar olarak yıllık tüketimi en fazla olan metaldir. Kimyasal yönden aktif olması ve diğer metallerle kolayca alaşım yapabilmesi nedeniyle çinko, endüstride birçok alaşımın ve bileşiğin üretiminde kullanılmaktadır. Kuvvetli elektropozitif özelliğinden dolayı diğer metallerin özellikle demir- çelik ürünlerinin aşınmaya karşı korunmasında kullanılmaktadır. Üretilen çinko metalinin ana ürün olarak tüketildiği belli başlı beş alan bulunmaktadır. Bunlar; galvanizleme, pres döküm alaşımları, pirinç ve bronz alaşımları, çinko oksit ve haddelenmiş çinko alaşımlarıdır.

Çinko, atom ağırlığı 65.39 g/mol ve atom numarası 30 olan gümüş renkli bir metaldir. Önemli fiziksel özellikleri Çizelge 1’de verilmiştir. Düşük kaynama sıcaklığı dikkat çekicidir. Bu değer özellikle pirometalurjik metal üretiminde çok belirleyici bir etmendir. Dökülmüş halde sert ve kırılgandır. 120oC’de şekillendirilebilir. Elektrokimyasal potansiyel dizisinde demirden daha

negatif değerdedir. Böylece çinko anot olarak katodik korozyon korumada önemli bir kullanım alanı bulur. Galvanizleme bu tür uygulamalardan biridir.

Saf Çinkonun Fiziksel Özellikleri.

Ergime sıcaklığı Kaynama sıcaklığı

419.47oC

906oC

Kristal yapısı

Hegzagonal

Kafes parametreleri (%99.99 Zn) Yoğunluk

a= 2.66 A, b= 4.936 A, c/a= 1.856

20oC’de 7.14 g/cm3, erg.nok.da 6.56 g/cm3

30oC sıkıştırılabilirlik katsayısı Elastiklik modülü

Burulma modülü Spesifik ısı

ß= 1.69 x 10-6 cm2/kg E=10000 kg/mm2 (20oC) F=3935 kg/mm2 (20oC)

0oC’de 0.381, 20oC’de 0.385, 100oC’de 0.398

2008oC’de 0.414 ve 300oC’de 0.420 g-1K-1

Isı iletkenliği

0oC’de 116, 100oC’de 109, 400oC’de 97,

460oC’de 60 W m-1 K-1

Lineer genleşme

Spesifik elektrik iletkenliği

29.05 10-3 (20-100oC)

0oC’de 18.1, 25oC’de 16.82, 100oC’de 12.17

m.ohm-1.mm-2

Elektrik direncinin sıcaklık katsayısı Süper iletkenliğe geçiş sıcaklığı 20oC’de

0.00417

0.905 K

normal potansiyeli

Yüzey gerilimi (%99.99 Zn)

-0.763 V

420oC’de 750, 500oC’de 790 mN/m.

Çinko Mineralleri

Doğada çinko metalinin üretildiği en önemli mineral sfalerittir. Genel olarak çinko mineralleri altı grup altında sınıflandırılmaktadır. Bunlar Çizelge 2’ de verilmiştir.

Çinko Mineralleri

Mineral Grubu	Mineral Adı	Kimyasal Formülü
*Sülfürler*	Sfalerit (Çinko blend, zinkblend)	ZnS
	Vurtzit(Strahlblend)	ZnS
	ZnS	4ZnS+ZnO Zn5S4O-4ZnS.ZnO
	Zink-Teallite	(Pb, Zn)SnS2
*Sülfatlar*	Goslarit(Zincvitriol)	ZnSO4.7H2O
	Zinc-Melanterit	(Fe, Zn)SO4.7H2O
	Zinc-Copper Melanterit	(Fe, Zn)SO4.5H2O
*Karbonatlar*	Simitsonit(Galmay, Zinkspat)	ZnCO3
	Hidrozinkit(Zincblute)	ZnCO3.3Zn(OH)2
	Zinkokalsit	(Ca, Zn)CO3 (Bir kalsit çeşitidir)
	Nicholsonite	(Ca, Zn)CO3 (Bir aragonit çeşiti)
	Aurichalcite	2(Zn, Cu)CO3.3(Zn, Cu) OH2
*Silikatlar*	Hemimorfit(Kalamin, Kieselzinkers)	H2Zn2SiO5(ZnOH)2SiO3
	Vilemit(Troostite)	Zn2SiO4.2ZnO.SiO2
	Hardystonite	Ca2ZnSi2O7.2CaO.ZnO.2SiO2
	Danalite	3(Fe,Zn,Mn) Be SiO4 ZnS
*Oksitler*	Zinkit (Rotzinkerz, Çinko Beyazı)	ZnO
	Zinkspinel(Gahnit, Automolit)	ZnO.Al2O3
	Zincdibraunite	ZnO.2MnO2.2H2O
	Hetaerolite(Zinc, Hausmanite)	ZnO.Mn2O3
	Kreittonite(Zinc, Irongahnit)	(Zn, Fe, Mg)O.(Al, Fe)2
	Dysluite(Zinc, Manganes- Irongahnit)	(Zn,Fe,Mg)O.(Al, Fe)2O3
*Diğer Mineraller*	Fanklinit(Zincoferrit)	(Zn,Fe,Mn).(Fe,Mn2)O4
	Colusit	(Cu,Fe,Mo,Sn,Zn).4(S,As,Te,Sb)
	Zincaluminit	2ZnSO4.4Zn(OH)26Al(OH)3.5H2O
	Hopeite	Zn3P2O8.4H2O
	Tarbuttite	Zn3(PO4)2.Zn(OH)2
	Descloizite	Pb(Zn,Cu)(OH/VO4)

Kaynak: ÖİK Raporu.

Çinko blend (Sfalerit, zinkblend): Formülü ZnS dir ve teorik olarak %67 Çinko, %33 Kükürt içermektedir. Genellikle FeS ile izomorfdur. Demir oranı bazen %20’ye kadar yükselebilmektedir. Siyah renkli olan bu minerale Marmatit denmektedir. Ayrıca CdS ve MnS de içermektedir.

Çinko blend kübik sistemde kristalleşmekte ve kompakt, yaprağımsı ve ince taneli agrega halinde de bulunmaktadır. Koyu kahverengi, siyahımsı olabildiği gibi, renksiz veya açık sarı renklerde de olabilmektedir.Çizgi rengi sarımsı veya sarı kahverengidir.Kendine özgü blend cilalıdır. Genellikle yarı saydam, safken saydamdır. Dilinimi mükemmeldir. Sertliği 3.5-4 özgül ağırlığı, 3.9-4.2 arasındadır.

Çinko blend üfleç alevinde çıtırdamakta, kömür üzerinde soda ile ısıtıldığında ise sarı, soğuduktan sonra beyaz bir iz bırakmaktadır. Nitrik asitte kükürt çökeltisi oluşturarak çözünmektedir.

Çinko blend başlıca, hidrotermal olarak ve kalker ile dolomitlerin ornatılması ile oluşmaktadır. Ayrıca magmatojen, sedimanter pnömotojen ve hatta metamorf olarak da oluşabilmektedir.

Çinko blendin bozuşmasından limonit ve çinko sülfatlar, daha sonra ise çinko karbonat(simitsonit) meydana gelmektedir. Çinko karbonat 1020oC nin üzerinde vurtzite dönüşmektedir. Genellikle galen, kalkopirit, pirit, kuvars, kalsit, flüorit ve barit ile birlikte bulunmaktadır. En büyük sfalerit yatakları Kuzey Amerika, Almanya, Meksika, Avustralya, Kanada, Macaristan ve Türkiye’de bulunmaktadır.

Simitsonit(Galmay, Zinkspat): ZnCO3 kimyasal formülünde olup, hegzagonal hemiedri sistemde kristalleşmektedir. Genellikle yumrulu, böbreğimsi veya damlataşları andıran agregalar şeklinde bulunmaktadır. Önemli çinko minerali olan simitsonit, kalamin,hidrozinkit, kalsit, dolomit gibi minerallerle birlikte bulunmaktadır. Renksiz, beyaz sarımsı kahverengi, yeşilimsi, mavimsi renklerde bulunmakta olup, sertliği 5, özgül ağırlığı ise 4.3 dür. Dilinimli, gevrek cam cilalı ve yarı saydam görünüştedir.

Bileşiminde % 52 Zn ile önemli miktarda Fe ve Mn bulunmaktadır. Üfleçle ergimez, sıcak asitte çözünür, kömür üzerinde ısıtıldığında beyaz bir iz bırakmaktadır. Simitsonit, sfaleritin bozuşmasında ileri gelen çinko sülfat eriyiğinin, kalker veya dolomiti ornatması yolu ile oluşmaktadır. Kuzey İspanya, İngiltere, Almanya, ABD ve Türkiye’de önemli simitsonit yataklarına rastlanmaktadır.

Hemimorfit(Kieselzinkerz, Kalamin): Formülü H2Zn2SiO5 veya (ZnOH)2.SiO2 olup, rombik hemiedrid sistemde kristalleşmektedir. Genellikle yuvarlağımsı, böbreğimsi yapıda cam cilalı, saydam veya yarı saydamdır. Bileşiminde %54.2 Zn içermekte ve simitsonit ile birlikte bulunmaktadır.

Zinkit (Rotzinker, Çinko Beyazı): Formülü ZnO olup, dihekzagonal pramidaldir. Genellikle toprağımsı ve yaprağımsı görünüştedir. Rengi bileşiminde bulunan Mn nedeniyle koyu kırmızıdır. Çizgi rengi portakal sarısıdır. Metamorfik kalkerler içerisinde franklinit, vilemit ve kalsit ile birlikte bulunmaktadır.

Vilemit: Formülü Zn2SiO4 veya 2ZnO.SiO2 olup, hegzagonal hemihedrik sistemde kristalleşmiştir. Kristalleri küçük, agregaları tanelidir. Yağlımsı cilalı, saydam veya yarı saydamdır. Genellikle renksiz bazen yeşilimsi sarı renklidir. Sertliği 5.5, özgül ağırlığı 4.1 dir. Ultraviyole ışık altında floresans özellik göstermektedir. Önemli cevherleşmeleri Cezayir ve Rodezya’da bulunmaktadır.

Vurtzit(Strahlbland): Formülü ZnS olup, hekzagonal hemiedri sistemde kristalleşmiştir. Genellikle kabuklar ve saçaklar halinde, ince telsel yapıda bulunmaktadır. Sertliği 3.5-4,özgül ağırlığı 4 dür. Reçinemsi camsı görünümündedir. Genelde açık veya koyu siyah renklidir, çizgi rengi ise açık siyahtır. Önemli cevherleşmeler, Silezya, Aachen ve Bolivya’da bulunmaktadır.

Voltzin (Voltzit): Formülü 4ZnS. ZnO veya Zn5S4O şeklinde olup, yuvarlağımsı, böbreğimsi agregalar halinde bulunmaktadır. Sertliği 4.5, özgül ağırlığı 3.6 dır. Tuğla kırmızısı veya sarımsı renklidir. Yağlımsı pırıltısı bulunmaktadır. Sekonder kökenli olup, çeşitli çinko mineralleri ile birlikte bulunmaktadır.

Franklinit (Zincoferrit): Formülü (Zn, Mn)O, Fe2O3 veya (Fe, Zn, Mn)O, (Fe, Mn)2O3 şeklinde olup, kübik sistemde kristalleşmiştir. Genellikle yuvarlağımsı taneler halinde bulunmaktadır. Sertliği 6-6.5, özgül ağırlığı ise, 5-5.2 dir. Metalik pırıltılı ve demir siyahı renktedir. Çizgi rengi kırmızımsı kahverengi veya siyahtır. Bileşimdeki ZnO miktarı % 15-25, MnO ise % 10-16 arasında değişmektedir. Franklinit vilemit ve zinkitle beraber metamorfik kalkerler içinde bulunmaktadır.

Hidrozinkit (Zincblute): Formülü 2 ZnCO3.3Zn(OH)2 veya ZnCO3.2Zn(OH)2 olup genellikle amorf halde bulunmaktadır. Toprağımsı ve taneli olabilmekte ve sertliği 2, özgül ağırlığı ise 3.2-3.8 civarında bulunmaktadır. Rengi beyaz, grimsi veya sarımsıdır. Bileşiminde %60 oranında çinko bulunmaktadır. Genellikle çinko cevherlerinin bir alterasyon ürünü olarak oluşmaktadır.

Dünya Çinko Üretimi

1995 yılında Dünya’da toplam 52 ülke çinko cevheri üretmiş, bunlardan 6 tanesi toplam üretimin 2/3’ünü gerçekleştirmiştir. International Zinc Study Group (ILZSG) verilerine göre, en büyük ve düzenli çinko cevheri üreticisi ülke Kanada’dır. Kanada 1995 yılında üretimini

%9 artırarak 1.1 milyon ton’a ulaştırmıştır. Kanada’dan sonra 930 bin ton ile Çin gelmektedir. Diğer ülkeler sırasıyla; Avustralya 890 bin ton, Peru 688 bin ton, ABD 640 bin ton ve Meksika 378 bin ton cevher üretimi gerçekleştirmiştir. Genel olarak Avustralya hariç Dünya’nın her yerinde üretimin arttığı gözlenmektedir. Nitekim 1998 yılında, 1995 yılı üretiminin % 6.5 fazlası olan, toplam 7.44 milyon ton üretim yapılmıştır.

Dünyada 7 ülke 1995 yılında toplam rafine çinko üretiminin %53’ünü karşılamışlardır. Bunların arasında 1992 yılındaki 648 bin tonluk üretimini %70 artıran Çin, toplam 1.1 milyon ton ile birinci sırada gelmektedir. İkinci sırada bulunan Kanada, 1994 yılındaki üretimini %

4.2 artırarak 720 bin tona ulaşmıştır. Japonya 633 bin ton, İspanya ve ABD 360’ar bin ton, Avustralya 332 bin ton, Almanya 32 bin ton üretimde bulunmuşlardır. Dünya rafine çinko üretimi 1998 yılında, 1995 yılındaki üretime göre % 8.6 oranında artarak, 7.99 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.

Dünya’da Çinko Madenciliği

Dünya’da mevcut Çinko ocaklarının hemen hemen hepsi yeraltı işletmesi olarak çalışmaktadır. Buna neden olarak mevcut çinko yataklarının açık işletmeye elverişli derinliklerde olmayışı gösterilmektedir. Yeraltı maden işletmeciliği; maden yatağının şekli, boyutu ile cevher ve yan taşının jeomekanik özelliklerine bağlı olarak değişik yöntemlerle yapılmaktadır. Çinko madenciliğinde ise genellikle damar tipi ve masif cevherlerde yatay dilimli dolgulu ayak (cut and fill) ve ambarlama (caving) yöntemleri, tabakalı ve yatay damarlarda ise; oda topuk (room and pillar) yöntemleri uygulanmaktadır. Arakat kazı ve arakat göçertme yöntemleri de kullanılan yaygın yöntemlerdir. Son zamanlarda değişik bir dolgulu tavan ayak yöntemi olan basamak kazısı yöntemi (Bench stoping) yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Gelişen teknolojiye bağlı olarak özellikle kazı-yükleme-taşımada elde edilen büyük aşamalar sonucunda maden üretim kapasiteleri 7,000-10,000 ton/gün seviyesine çıkmıştır. Yeraltı maden işletmelerinde LHD ve kamyonların ve Jumbo denilen büyük delicilerin kullanılması olağan hale gelmiştir. Ayrıca otomasyon sonucu oldukça pahalıya temin edilen işçilik giderleri düşürülmüş ve üretim randımanları artırılmıştır. Uzaktan kumandalı bu araçların kullanılması ile tehlikeli bölgelerde bile üretim yapılmakta ve işletme kayıpları minimuma indirilmektedir.

Çeşitli Yeraltı Madencilik Üretim Yöntemlerinde Üretim Maliyetleri ve Verimlilik Oranları.

İşlev Türü	Oda-Topuk Yöntemi (Room and Pillar ) (1) (%)	Yatay Dilimli Dolgulu Ayak (Cut and Fill) (2) (%)	Ambarlı Ayak (Shrinkage Stoping) (3) (%)	Blok Göçertme (Block Caving) (4) (%)
Hazırlık Giderleri	10.0	7.44	6.83	31.12
Üretim Giderleri	47.0	29.48	38.36	17.50
Nakliye Giderleri	13.0	10.66	13.19	21.54
Drenaj Giderleri	3.7	0.53	0.96	1.47
Havalandırma Gider.	2.8	0.45	1.08	1.58
Genel Giderleri	23.5	51.54	39.56	26.63
Toplam	100.0	100.0	100.0	100.0
Verimlilik (Ton/Yev)	12.7	8.2	4.1	13.16

Kaynak Underground Mining Handbook W.A Hustruid NewYork 1992 Çeşitli EMJ ve Mining Magazine dergileri

(1) 3600 Ton/Gün kapasite, (2) 6 işletme 220-900 ton/Gün Kapasite (3) 7 işletme 90-1100 Ton/gün kapasite

(4) 10900 ton/gün kapasite.

Çeşitli Yeraltı Madencilik Üretim Yöntemlerinin Maliyetlerinin Birbirlerine Göre Karşılaştırılması.

Üretim Yöntemi	Yöntem Maliyeti/Blok Göçertme maliyeti
Blok Göçertme	1*
Ambarlı Ayak	2.78
Arakatlı Göçertme	3.44
Arakatlı Kazı	1.68
Oda-Topuk	1.41
Yatay Dilimli Dolgulu	4.82

*Blok göçertme maliyeti 1 alınarak, diğer üretim yöntemleri maliyetleri buna göre kıyaslanmıştır.

Dünya Çinko Üretim Verileri

Dünya çinko üretiminde ana girdi, çinko cevheri olmakla beraber hurda çinko girdisi de oldukça önemlidir.

Çinko Hurdalarının Kullanımdaki Payları.

Kaynaklar	Kullanımdaki Payı(%)
Çelik Tesisleri Tozları	8
Galvanizasyon Artıkları	23
Eski Çinko Plakalar	10
Döküm Artıkları	16
Prinç Döküm Artıkları	32

Kaynak: ILZSG.

ÇİNKO 1 Çinko Hurdalarının Kullanımdaki Payları.

Çinko İçeren Ürünlerin Tipik Geri Dönuş Süreleri.

Ürün	Kullanım Alanı	Geri Dönüş Süresi (Yıl)
Çinko Plaka	Çatı kaplama	100
Çinko Plaka	Kaplama	200
Pirinç Ürünler	Geniş aralık	10
Özel Dökümler	Otomotiv, bilgisayar, makina-techizat	10-15
Galvanİze edilmiş Plaka ve Şeritler	Otomotiv, çatı kaplama	10-25
Çinko Bileşikleri	Lastiktekerlek	1-25
Fabrikasyon ürünleri	Geniş aralıkta kullanım: endüstri, yol demiryolu	25

Kaynak:ILZSG

Dünya’daki Önemli Çinko Madenleri ve Üretim Kapasiteleri.

Bölge	Maden	Şirket/Kurum	Üretim Bin mt/yıl
Avrupa
İrlanda	Tara	Outokumpo-Tara Mines	205
Polonya	Bukowno Trzebinia	Zaklady Gorniczo-Hutzicze “Boreslaw” Zaklady Gorniczo “Trzebionka	100 53
Rusya Fed.	Uchalinskoye	Uchaly Mining and Ore	70
İspanya	Reocin	Asturuana deZinc	82
İsveç	Kristineberg Zinkgruvan	Boliden Mineral Union Miniere	66 63
Türkiye	Kayseri	Çinkur	42
Afrika
Fas	Douvar Haggar	CMG	68
Zaire	Kipushi	Gecamines	40
Amerika
Kanada	Selbaie	Billito Metals	50
	Brunswick Smelting and Mining	Noranda	280
	Polaris Sullivan	Cominco Cominco	120 115
	Faro	Anvil Range	150
	West Arm Trout Lake and Callinan	Hudson Bay	85
	Kidd Crek	Falconbridge	125
	Nanisivik	Nanisivik Mines	52
	Matagami	Noranda	50
	Tennessee	ASARCO	45
ABD	Red Dog	Cominco	325
	Gordonsville, Elmwood, Cumberland	Savage Zinc	50
	Balmant, Pierrepont	Zinc Co. of America	42
Brezilya	Vazante	Cia Minera de Metais	75
Brezilya	Various	Cia Mercantile Ind. Inga	80

Meksika	Various	IMMSA	135
Meksika	Bismarck	Penoles	50
Peru	San Vincente	SIMSA	62
	Cerro de Pasco	Centromin	140
	Milpo	Cia Minera Milpo	37
	Animan	Cia Minera Chungar	18
Asya/Pasifik
Avustralya	Hellyer	Aberfoyle	136
	Cadjebut	Western Metals	65
	Woodlawn	Denehurst	55
	Mount Isa/Hilton	MIM	260
	Mc Arthur River	MIM	160
	Golden Grove/Scuddels	Normany Mining	104
	Woodcutters	Normandy Mining	55
	Thalanga	Pancontinental Mining	50
	Elura	Pasminco	51
	Rosebery	Pasminco	55
	Broken Hill	Pasminco	218
Çin	Various	State	>300
Hindistan	Rampura-Agucha	Hindustan Zinc	70
Hindistan	Rajpura-Dariba	Hindustan Zinc	50
İran	Angouran	Calcimine	60
Japonya	Toyoha	Toyoha Mines	56
Japonya	Gifu	Kamioka Mines	60
Kazakistan	Tishinkoye	Leninigorsk Polymetal Combine	75
Tayland	Mae Sod	Padaeng Industry	70

Kaynak: ILZSG,Ppocket Guide toWworld Zinc, 1997.

. 1998-2000 Yılları Arası Ülkeler Bazında Çinko Cevher Üretimi

Ülkeler	Cevher Üretimi
	Bin Ton Metal Çinko
	1998 (gerçekleşen)	1999 (kestirim)	2000 (Tahmin)
Afrika	258	293	296
Fas	113	131	130
Namibya	39	35	39
G. Afrika	70	68	66
Diğerleri	36	42	61
Asya	2001	2025	2064
Çin	1273	1280	1300
Hindistan	195	190	182
İran	82	82	85
Japonya	68	75	84
Kazakistan	224	245	258
Kore D.P.R.	44	37	34
Tayland	25	21	23
Türkiye	58	62	65
Vietnam	18	18	18
Diğer	14	15	15
Avrupa	874	978	1173
Bulgaristan	16	12	15
Finlandiya	31	20	21
Yunanistan	20	18	18
İrlanda	180	239	372
İtalya	5	-	-
Makedonya	20	20	20
Romanya	25	24	22
Rusya	114	120	120
İspanya	128	174	240
İsveç	161	190	183
Polonya	158	153	147
Diğer	16	8	15
Kuzey Amerika	1820	1864	1915
Kanada	1065	1054	1105
ABD	755	810	810
Orta ve Güney Amerika	1647	1651	1689
Arjantin	36	36	40
Bolivya	152	152	154
Brezilya	88	93	93
Meksika	395	390	420
Peru	869	910	910
Diğer	53	70	72
Avustralya	988	1158	1410
Dünya Toplamı	7588	7969	8547

Kaynak: Lead and Zinc Bulletin,.

1998-2000 Yılları Arası Ülkeler Bazında İzabe Çinko Üretimi

Ülkeler	Cevher Üretimi
	Bin Ton Metal Çinko
	1998 (gerçekleşen)	1999 (kestirim)	2000 (Tahmin)
Afrika	138	148	151
Cezayir	31	34	34
G. Afrika	104	114	117
Asya	3145	3224	3330
Çin	1486	1500	1530
Hindistan	180	190	207
İran	21	26	32
Japonya	608	635	649
Kazakistan	240	244	250
Kore D.P.R.	43	40	37
Kore Cum.	390	427	450
Tayland	89	97	98
Türkiye	36	37	37
Özbekistan	52	28	40
Avrupa	2691	2690	2771
Belçika	205	230	242
Bulgaristan	83	82	81
Finlandiya	199	223	225
Fransa	320	327	334
Almanya	361	370	378
İtalya	232	150	160
Makedonya	57	48	56
Hollanda	217	215	220
Norveç	138	144	144
Polonya	176	179	171
Portekiz	4	4	4
Romanya	29	24	34
Rusya	192	209	220
İspanya	385	378	381
Ukrayna	0	0	0
İngiltere	79	100	107
Yugoslavya F.C.	14	7	14
Kuzey Amerika	545	553	563
Kanada	177	183	183
ABD	368	370	380
Orta ve Güney Amerika	621	635	693
Arjantin	39	40	40
Brezilya	177	183	183
Meksika	230	238	290
Peru	175	174	180
Avustralya	311	375	508
Dünya Toplamı	8017	8216	8617

Kaynak: Lead and Zinc Bulletin,.

Türki Cumhuriyetler’deki Çinko Üretim ve Tüketimi

Kazakistan: Kazakistan’da çalışan Pb-Zn madenlerindeki konsantre üretimi 1992 yılından itibaren düşmeye başlamıştır. 1995 yılında gerçekleşen üretim, 1994 yılı üretimi olan 57 bin tondan, 40 bin tona gerilemiştir. Rafine kurşun üretimi ise, 1992 yılından itibaren % 60 oranında düşmüş, 1995 yılı üretimi 1994 yılına oranla 1/3 oranında azalmıştır. Çinko cevheri üretiminde de durum aynı olmuş, 1992 yılından beri üretim % 40 oranında düşüş göstermiştir. Ancak 1995 yılında üretimin 190 bin tona yükselmesiyle 1994 yılındaki üretim seviyesi tutturulmuştur.

Kazakistan’da iki adet izabe tesis bulunmaktadır. Bunlar Ustkakmenogorsk ve Leninogorsk tesisleridir. Ülkede faaliyette bulunan çeşitli Pb-Zn kuruluşları 1995 yılından itibaren farklı bir yapılanma içine girmişler ve Kazakistan Company, Metalou Ltd., Ust-Kamenogorsk Pb- Zn şirketi ve Zyryanovsk Pb tesislerini bünyelerine almışlardır. Ayrıca, Kazakistan Company, Postovolov Co. beş yıl süre ile Karagaily Pb-Zn maden ve zenginleştirme tesislerinin kullanım haklarını satın almıştır.

Özbekistan: Özbekistan Cu-Mo-Pb-Zn içeren Almalyk madeni ve metalurji kompleksi, bir bakır izabe tesisi ve rafineri tesisine ve bir de çinko rafineri tesisine sahiptir. Başta rafine bakır olmak üzere, çinko, kurşun, molibden konsantreleri, sülfirik asit, metalik bizmut, kadmiyum, altın, indium ve gümüş üretilmektedir.

Almalyk işletmesi 5 maden işletmesi, 2 zenginleştirme ve 22 metalurji tesisinden oluşmaktadır. Almalyk kurşun-çinko cevheri yeraltından çıkarılmaktadır. Bunların içinde Altın Topkan madeninin kapasitesi 1 milyon ton/yıl civarındadır. Üç Kulaç (Uch Kulach) madeni kapasitesi 1 milyon ton/yıl ve Uch Pay madeni kapasitesi ise 100 bin ton/yıl kadardır. Madenlerin Pb-Zn içerikleri % 1-2 arasında değişmektedir.

Almalyk konsantratöründen 300 km uzaklıktaki Üç Kulaç madeni üretimi, yüksek ulaşım masrafları nedeniyle büyük düşüş göstermiştir. 1995 yılındaki Pb-Zn cevher üretimi, 1990 yılı üretimine oranla 2/3’lük bir azalma göstermiştir. Almalyk kurşun konsantresi üretimi 1990 yılında 35 bin ton iken, 1995 yılında 10 bin ton/yıl’a düşmüştür. Almalyk kompleksi 1995 yılından itibaren Chimkent tesislerine konsantre göndermeyi durdurmuştur. 1995 yılındaki Almalyk Slab (Plaka) çinko üretimi 70 bin ton/yıl ile 1994 yılındaki üretim seviyesini korumuştur.

Çinkonun Sanayideki Önemi ve Kullanım Alanları

Çinko, bileşiklerinde +2 değerlikli olarak bulunur. Oluşturduğu bileşiklerde kovalent bağ yapar. Amonyak, amin, siyanür ve halojenler ile kompleks bileşikler oluşturur. Mineral asitlerinde H2 çıkışıyla çözünür. Ancak nitrik asitte NOx çıkışı olur. Dolayısıyla çinko özellikle toz halde çok etkili bir redükleyicidir. Normal sıcaklıkta havada bırakılan metalin yüzeyinde koruyucu bir tabaka oluştuğundan bu sıcaklıkta halojenlere bile dayanıklıdır. HCl gazı çinkoyu çok çabuk koroze eder. Toz çinkonun reaksiyona girme kabiliyeti oldukça fazladır. Fakat yanıcı değildir. Yüksek sıcaklıkta oksijen, klor ve kükürt gibi elementlerle şiddetle reaksiyona girer. Civa ile sert bir amalgam meydana getirir.

Klorür ve sülfat tuzları suda yüksek miktarda çözünür. Buna karşılık çinko oksit, silikat, fosfat ve organik kompleksleri ya suda hiç çözünmezler ya da çok yavaş çözünürler. Bileşikleri arasında çinko oksitin teknik ve ekonomik değeri vardır. Organik bileşikleri arasında çinko sabunu en önemli kullanıma sahiptir.

Günümüzde ençok kullanılan metallerden birisi çinkodur ve her geçen gün de kullanım oranı artmaktadır. Çinko en çok baz metallerin üzerini kaplamada(galvanizasyon), basınçlı dökümde kullanılan alaşımlarda, boya sanayiinde pigment olarak ve çeşitli çinko ürünlerinin yapımında kullanılmaktadır.

Çinko Kaplamalar: Baz metaller özellikle demir ve çelik, korozyona karşı korunmak üzere çinko ile kaplanmaktadır. Dünya’da üretilen çinkonun büyük bir bölümü bu şekilde tüketilmektedir. Bunun en önemli nedenleri; çinkonun normal ayrışma olaylarına karşı dirençli olması, demiri koruma özelliği (galvanizasyon) ve ekonomik oluşudur.

Çinko kaplamaları dört Şekilde yapılmaktadır;

Sıcak Banyo İle Galvanizasyon
Elektroliz İle Kaplama
Sherardiznig İle Kaplama
Püskürtme veya Boyama İle

Günümüzde çinko metali birincil ve ikincil çinko olarak iki cinste üretilmektedir. Birincil çinkonun kaynağı cevherdir. İkincil çinkonun kaynağını ise galvaniz drosu, pres döküm artıkları, köpük veya çinko külü, çinko oksit tozu, kimyasal artıklar, alaşım tozları, klişe artıkları, çinko kırpıntıları ve diğer hurda çinko malzeme artıkları oluşturmaktadır.

Günümüzde çinko; çelik, aluminyum ve bakırdan sonra Dünya’da miktar olarak yıllık tüketimi en fazla olan metaldir. Kimyasal yönden aktif olması ve diğer metallerle kolayca alaşım yapılabilmesi nedeniyle çinko endüstride, ana maddesi çinko olan alaşımların ve bileşiklerin üretiminde kullanılmaktadır. Kuvvetli elektropozitif özelliğinden dolayı diğer metallerin özellikle demirçelik ürünlerinin aşınmaya karşı korunmasında kullanılmaktadır. Üretilen çinko metalinin ana ürün olarak tüketildiği belli başlı beş alan vardır. Galvanizleme, pres döküm alaşımları, pirinç ve bronz alaşımları, çinko oksit ve haddelenmiş çinko alaşımları Galvaniz sanayii çinkonun miktar olarak en çok kullanıldığı alandır. İkinci olarak da pres döküm alaşımlarının imalinde kullanılmaktadır.

Çinko alaşımları, çinko bazlı alaşımlar ve çinkonun katkı elementi olduğu alaşımlar olarak ikiye ayrılırlar. Çinko bazlı alaşımlar katkı elementi alüminyum, bakır, magnezyum, kurşun ve kadmiyum olan çeşitli çinko alaşımlarıdır. Bu alaşımlardan en çok kullanılanların ticari isimleri Zamak-3, Zamak-5 ve Pil alaşımlarıdır.

Zamak-3 : %3.9-4.3 Al, %0.03-0.06 Mg içerir.

Zamak-5 : %3.9-4.3 Al, %0.03-0.06 Mg, %0.75-1.25 Cu içerir.

Pil Alaşımı : %0.6-1.0 Pb, %0.04-0.07 Cd içerir.

Gelişen teknolojiye uygun olarak son zamanlarda, çinko metali kompoze malzemelerin üretiminde alaşım girdisi olarak da önemli bir yer alamaktadır. Özellikle uzay sanayi ve robotların geliştirilmesinde, otomatik-kontrol sistemlerinde kullanım sahası genişlemektedir. Çinkonun katkı elementi olduğu alaşımlardan en önemlileri metal pirinçler ve bronzlardır. Pirinçler değişik standarlarda %40-50 Zn, bronzlar ise %4-5 Zn içerebilirler. Çinko yarı ürünleri, üretim yöntemleri ve kullanılış alanlarına göre aşağıdaki alt gruplara ayrılmaktadır:

Çinko

Çinko Yassı Ürünler.
- assı
- İnşaat Levhası.
- Diğer Yassı Ürünler.
Zamak Alaşımları.
Pirinç Alaşımları.
Yatak Alaşımları.
Diğer Uzun Ürünler.
Çinko Oksit.
Diğer Çinko Bileşikleri.

Galvanize edilen maddeler, başlıca tabaka, şerit boru, tüp, tel, tel halat, yapısal şekiller ve çok sayıda madeni eşyalardır. Galvanize edilen maddeler en fazla yapı işlerinde, tarımda ve tarım eşyalarının yapımında ve otomobil endüstrisinde kullanılmaktadır. Galvanize demir ve çelik ürünlerinin özel olarak kullanıldığı binlerce uygulama alanı bulunmaktadır. Bunlar arasında tavan ve duvar kaplamaları, tel ve tel ürünleri, su tankları, boru, kova ve tenekeler, çivi, vida sürgü, menteşe, vs. sayılabilir.

Deniz altındaki veya diğer kloritçe zengin eriyikler içindeki yapıların korozyondan korunmasında da çinko kaplamalar kullanılmaktadır. Pipe-line’lar, depo tankları, çelik dalgakıranlar, köprüler, iskeleler bu tip yerlerdir.

Çinko Alaşımları: Çinkonun büyük bir bölümü de alaşımlarda kullanılmaktadır. Bu alaşımları şu şekilde sıralamak mümkündür.

Pirinç: % 5-45 Zn içeren bir bakır alaşımdır. Pirinçler içlerindeki çinko oranına göre değişik isimler almaktadır. Muntz metal (%59 Cu, %41 Zn), lehim pirinci (%75 Cu, %25 Zn), kırmızı pirinç (%85 Cu, %15 Zn) içermektedir. Hemen hemen en fazla kullanılan alaşım pirinçtir. Mimari işlerde, telekomünikasyon ve bilgisayar, televizyon endüstrilerinde, otomobil endüstrisinde kondansatör tüplerinde, kaynak çubuklarında, valf millerinde, civatalarda, pres ve haddeleme işlemlerinde, radyatör peteklerinde ve borularda, perçin çivilerinde, ızgaralarda, yaylarda zincirlerde, çeşitli halka ve tüplerde, kartuşlarda esnek hortumlarda, elektrik tellerinde, tesviye işlerinde, dövme bükme ve şekil verme işlerinde, bazı mücevherlerde çeşitli pirinç tipleri kullanılmaktadır.

Bronz: Aslında bir bakır kalay alaşımıdır. % 2-4 oranında çinko ilavesiyle, ergimiş bronzun akıcılığı artırılmaktadır.

Basınçlı Döküm Alaşımlar: Son yıllarda basınçlı döküm alaşımları için harcanan çinko miktarı, kaplama işlerinde kullanılan çinko miktarını aşmaktadır. Standart üç tip basınçlı döküm alaşımı bulunmaktadır. Bu alaşımlar %3.5-4.5 Al ve %0.1-2.5 Cu içermektedirler. Ergimiş alaşım, 482oC sıcaklık ve cm2 başına 4.54 kg’ a kadar basınç altında çelik kaplara dökülür. Basınçlı döküm çok yakın benzerlikle, karışık Şekillerin yapılmasına olanak

sağlamaktadır. Nikelaj veya kromajlar kolayca düzleştirilerek, çok düzgün yüzeyler elde edilebilmektedir.

Bu alaşımlar ile yapılan dökümler, otomobillerin mekanik bölümlerinde, karbüratör yakıt pompalarında, hız ölçerlerde, dişli takımlarında, radyatör ızgaralarında, kapı tokmaklarında vs., kullanılmaktadır. Döküm alaşımları ayrıca otomobil ve uçak endüstrisinde kullanılan kalıpların yapımında kullanılmaktadır.

Çinko Yerine Kullanılan Hammaddeler

Çinko yerine kullanıcak olan maddelerin teknik uygunluğunun yanı sıra, fiyat olarak da uygun olması önemlidir. Alüminyum ve plastiklerle olan rekabetin artmasına rağmen, galvanizasyon ve dökümcülükte çinko etkinliğini sürdürmektedir. Ağırlık sınırlamasının veya yüzey cilalarının önemli olduğu dökümcülük alanında, alüminyum ve magnezyum çinko ile rekabet halinde bulunmaktadır. Kaplama ve yüzey cilalama tekniklerinin gelişmesiyle, plastikler de çinko ile rekabete girmiş bulunmaktadır. Ancak ince döküm ve yeni geliştirilen çinko alaşımları sayesinde özellikle makina-techizat ve ulaşım sektöründe çinkonun üstünlüğü devam etmektedir. Günümüzde çinko, fiatı alüminyum ve plastikten pek farklı olmamasına rağmen, dayanıklılığı açısından tercih edilmektedir.

Demir ve çelik ürünlerinin aşınmaya karşı korunmasında, kaplama malzemesi olarak çinko yerine başka bir madde tercih edilmemektedir. Bazı ulaşım ve inşaat işlerindeki kaplamalarda, galvanize çelik yerine, çinko-alüminyum alaşımları kullanılmaktadır. Bazı sınırlı uygulamalar için rakip materyaller arasında, seramik ve plastik kaplamalar ile kadmiyum ve alüminyum kaplamalı özel çelikler de yer alabilmektedir. Günümüzde eskiden çok kullanılan gemi

malzemeleri, su boruları ve mil yataklarında kullanılan pirincin yerini, alüminyum alaşımlar, paslanmaz çelikler veya plastikler almıştır.

Kimya ve boya sanayiinde çinkoya alternatif olarak titanyum oksit, mağnezyum ve alüminyum bileşikleri kullanılmaktadır. Seramik ve emaye sanayiinde ise çinko yerine zirkon bileşikleri kullanılmaya başlanmıştır.

İkincil çinko kullanımı Dünya genelinde hızla yaygınlaşmaktadır. Diğer bazı metallerin tersine, ikincil çinko kaynakları çok çeşitli formlarda olabilmektedir. İzabe işlemleri basittir ve değişik ürünlerin elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Bazı kaynaklara göre 1995 yılında 475 bin ton rafine çinko, salt ikincil çinko ürünlerinden elde edilmiştir.Bu da yaklaşık olarak üretimin %6.5’ini oluşturmaktadır. Ancak çinko ve çinko alaşımlarının, çinko artıklarının doğrudan kullanımı (örneğin ikincil pirinç üretimi gibi) dikkate alındığında, ikincil kaynaklardan karşılanan toplam çinko miktarının 1.94 milyon ton civarında olduğu ve bunun da toplam üretimin % 27 sini oluşturduğu kabul edilmektedir. İkincil çinko kaynakları olan çinko ürünlerinin geri dönüş sürelerinin çok uzun olduğu(50-100 yıl) dikkate alındığında bu rakamların ileriki yıllarda daha da artacağı tahmin edilmektedir. İkincil çinko kaynakları potansiyel rezerv olarak önemini tüm Dünya’da korumaktadır. Tüketimin tarihsel süreci dikkate alındığında üretilen çinkonun %80’ni ikincil kaynak olarak geri dönecek ve bu süreç bu ürünlerinde geri dönmeleriyle devam edecektir.

Sektörde Faaliyet Gösteren Başlıca Kuruluşlar

Sektörde faaliyet gösteren etkin uluslararası organizasyonlar olarak ILZGS (Uluslararası Kurşun-Çinko Çalışma Grubu) ve buna bağlı olarak çalışan ILZRO (Uluslararası Çinko- Kurşun Araştırma Organizasyonu) ile EZI (Avrupa Çinko Enstitüsü) sayılabilir.

ILZGS bünyesinde, Dünya metal tüketiminin %80’ini ve üretiminin ise %90’ını elinde tutan 30 üye bulunmaktadır. 1959 yılında, Birleşmiş Milletler tarafından hükümetler arası otonom bir danışma müessesesi olarak kurulan bu kuruluşun merkezi Londra’da olup, etkinlikleri aşağıdaki konuları kapsamaktadır:

Üye ülkelere kurşun-çinko cevheri ve metali ile ilgili üretim, tüketim, arz-talep, stok ve ileriye dönük tahminlerle her türlü bilgileri derlemek;
Uluslararası çinko-kurşun ticareti ile ilgili hükümetler arası danışmalar için uygun ortam yaratmak;
Dünya pazarlarındaki kurşun ve çinkonun her türlü durumu ile ilgili çalışmalar yapmak;
Kurşun ve çinko ile ilgili mevcut veya çıkması muhtemel ve ayrıca uluslararası ticaret koşulları ile çözülemeyen problemlere tatbik edilebilir çözüm yolları tespit

ILZRO ise ILZSG’nin devamlı gözlemci üyesi olup, kurşun ve çinko kullanımı teknolojisi ile ilgili sürekli araştırmalar yaparak bu ürünlerin kullanım sahalarını geliştirmeye yönelik çalışmaları yürütür.

EZI ise ILZRO’nun görevlerini Avrupa ülkeleri bazında yapmaktadır. Ayrıca, Avrupa’da daha çok GOB (Good Ordinary Brand) olarak tanımlanan Avrupa Üreticileri Birliği, metal fiyatlarının dolayısıyla cevher ve konsantre fiyatlarının tespitinde etkili kuruluş durumundadır. Bu kuruluşun 1989 yılından itibaren etkinliği azalmıştır.

Dünya ticaretinde Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) önemli yer tutar. GATT, Dünya ticaretinde söz sahibi ülkelerin kabul ettiği tüm ticari kuralların yer aldığı tek uluslararası anlaşmadır.

GATT, çok yönlü bir ticari anlaşma olup, halen tam üye, geçici üye ve gayri resmi üye statüsünde olan 135 ülke ile Dünya toplam ticaretinin %90’ını temsil etmektedir.

GATT’ın amacı, Dünya ticaretini liberalize etmek ve sağlam bazlara oturtmak, böylece ülkelerin ekonomik büyüme ve kalkınmalarına katkıda bulunmaktır.

Uluslararası platformda GATT’ın önemi, çok yönlülüğünün yanı sıra Dünya ticaretinde genel ve herkesce kabul edilmiş ticari kuralları tanımlayan ve işbirliğini gösteren tek ortak araç konumunda olmasıdır.

38 ana maddelik GATT anlaşmasının esas prensipleri şöyle sıralanabilir:

Ayrım yapılmaksızın ticaret,
Tarifelerle kararlı ve sürekli bazlar oluşturulması,
Ticaretin sürekli ve kararlı bazlara dayandırılması,
Konsültasyon, uzlaştırma ve farkların giderilmesi,
Haklardan feragat ve acil kararlar,
İthalatta miktar sınırlandırılmasının kaldırılması,
Bölgesel ticari düzenlemeler.

Dünya ticaretinde AB (Avrupa Birliği) diğer etken bir kuruluş olarak göze çarpar. Ülkemizin de tam üyelik için başvurduğu bu kuruluş, Batı Avrupa ülkelerinin politik ve sosyal, coğrafi konum, v.b. nedenlerle aralarında gümrüklerin kaldırılması ve birlik sağlanması amacıyla kurulmuştur. Topluluk içinde bu amaca yönelik bir madencilik komisyonu kurulmuş olup, topluluğun madencilik politikasını yönlendirmektedir.

ABD, Kanada ve Meksika tarafından oluşturulan NAFTA da Kuzey Amerika Devletleri Ticaret Birliği potansiyeli bakımından Dünya çinko-kurşun ticaretinde önemli bir yer alacaktır.

Dünya çinko-kurşun madenciliği sektörü, cevher üretimi ve zenginleştirilmesi ile izabe metal elde edilmesi safhalarını kapsayan entegre bir sistem içerisinde yürütülmektedir. Bu nedenle Dünya çinko-kurşun cevher konsantre üretimi ve ticareti metal üreticilerinin denetimi altındadır.

Başta AB ülkeleri ve ABD olmak üzere, Japonya, Avustralya ve Kanada şirketleri Dünya cevher üretiminde söz sahibidirler. Bu ülkelerdeki kuruluşlar, uluslararası şirketler statüsünde olup, ortaklık yapıları oldukça karışıktır ve birbirleri ile iç içe girmişlerdir.

Çinko Üretiminden Elde Edilen Yan Ürünler

Kurşun-çinko madeni işletmeciliğinde endüstriyel asgari tenörün hesaplanmasında rol oynayan faktörler son derece değişken olmakla beraber, kolay zenginleştirilebilen normal işletme koşullarına sahip cevherlerin %4-5 Zn-Pb ortalama tenörü ile ekonomik olabileceğini, jeolojik eşiğin %2 Pb ve Zn tenörü civarında olabileceği söylenebilmektedir.

Pb-Zn cevherlerini, yukarıda belirtilen asgari tenörlerden daha düşük tenörlerde de ekonomik yapabilecek başka faydalı bileşenler de bulunmaktadır. Bunlar; Kadmiyum, Bizmut, İndiyum,Galyum, Germanyum, Kobalt, Molibden, Selenyum, Talyum, Antimuan ve Pirittir.

Kadmiyum: Genellikle sfalerite bağlı olarak bulunur ve sfaleritteki tenörü % 0.08-0.55 arasında değişmektedir. %0.3-0.4 Cd tenörlü cevher, zengin kadmiyumlu cevher olarak sayılmaktadır. Kadmiyum zenginleştirme işlemleri sırasında çinko konsantresinde toplanmaktadır.

Bizmut: %0.001 Bi tenörünün üzerindeki cevher tenörleri ekonomik olmaktadır. Bizmut, zenginleştirme işlemleri sırasında kurşun konsantresi içinde toplanmaktadır.

İndiyum: %0.0002 In tenörü üzerindeki cevherler ekonomik olmaktadır.

Galyum: Cevherde en az %0.001 Ga olması durumunda ekonomik olamaktadır.

Germanyum: Sfalerit cevherinde nadiren bulunan Germanyum, %0.001-0.01 arasında bir değişim göstermektedir.

Kobalt: Pb-Zn parajenezleri ve çeşitli minerallere dahil olabilir. Sfaleritte %0.01-0.02 Co tenörü ekonomik öneme sahiptir. Zenginleştirmede kısmen bakır, kuşun ve çinko konsantrelerinde toplanmaktadır.

Molibden: Karmaşık Pb-Zn cevherlerinde %0.001-0.03 oranlarında bulunabilmektedir.

Selenyum: Pb-Zn cevheri konsantreleri %0.03 Se içeriyorsa yan ürün olarak zenginleştirilmeleri ekonomik olabilmektedir.

Talyum: Cevherde %0.001 talyum tenörleri ekonomik olmaktadır.

Kadmiyum üretimi metal olarak dikkate alınabilmektedir. 1992 Yılı Dünya metal kadmiyum üretimi 20,785 ton olmuştur. Üretimin %80.53’ü, AB (%23.29), Japonya (%14.37), Kanada (%9.82), BDT (%8.66), ABD (%7.79), Meksika (%6.01), Çin (%5.77) ve Avustralya (%4.82)

tarafından yapılmıştır.

Çin 1987 yılında 400 ton civarında olan kadmiyum üretimini %300 artırarak 1992 yılında

1200 tona çıkarmıştır.

AB ülkelerinin 1992 yılı üretimi 4,840 tondur. Topluluk içinde Belçika (%32.02),Almanya (%19.44), İtalya (%15.33) ve Hollanda (%12.64) önemli üreticilerdir.

Kadmiyumun, karmaşık şekilli cisimlere bile ince tabakalar (5-25 mikrometre) şeklinde kolaylıkla kaplanabilmesinin yanı sıra kolayca haddelenmesi ve üstün lehimlenebilme özelliği, bu metalin sanayide büyük ölçüde kullanılmasına olanak sağlamıştır.

Kadmiyum, özellikle deniz ve alkali ortam korozyonuna karşı aşırı mukavemeti nedeniyle demir, çelik, pirinç ve alüminyum kaplamasında kullanılır (tüketim oranı %20-25). Kadmiyum kaplamaları elektrik, elektronik, otomotiv ve uzay sanayiinde çok yaygındır.

Kadmiyumun en önemli kullanım alanı (%35-40) Ni-Cd, Ag-Cd ve Hg-Cd pilleridir. Normal Ni-Cd pilleri günlük hayatta kullanılan elektronik cihazlarda, büyük kapasiteli olanları ise uçaklarda, gemilerde, v.b. geniş bir tüketim alanı bulmuştur.

Kadmiyum üretiminin yaklaşık %20-25’i ise boya endüstrisinde kullanılmaktadır. Kadmiyum sülfürden elde edilen inorganik pigmentlerin yüksek ısıya ve kimyasal korozyona son derece dayanıklı olmaları, yüksek renk yoğunlukları bunları diğer boyalardan ayıran en önemli özellikleridir.

Bunlardan başka kadmiyum, plastik ve sentetik elyaf sanayiinde stabilizatör olarak (tüketimin

% 12’si), televizyon tüpleri ve floresan lamba imalinde, nükleer reaktör kontrol sistemlerinde ve alaşımlarda kullanım alanı bulmuştur.

TÜRKİYE’DE MEVCUT DURUM

Türkiye’de kurşun ve çinko madenciliği M.Ö. 400 yıllarında başlamıştır. Önce Yunanlılar, Romalılar daha sonra Bizanslılar, Selçuklular bu madenleri zaman zaman işletmişler ve yalnız kurşun ile gümüş üretimi yapmışlardır. Bu nedenle curuflarda çinko yüzdesi kurşuna oranla daha yüksek bulunmaktadır. Bolkardağ, Akdağ madeni, Gümüşköy, Balya ve Anamur’da eski çağlara ait curuflar bulunmaktadır. Eskiden beri, zaman zaman işletilen bu yataklardan en yüksek üretim 19. yy. sonrası ile 20. yy. başlarında Fransız, İtalyan ve Yunan imtiyazı altında yapılmıştır. Balya simli kurşun madeni bunun tipik bir örneğidir. Bu işletmelerin çoğu 1918- 1933 yılları arasında kapanmıştır.

1935 yılında Maden Tetkik Arama (MTA) Enstitüsü’nün kurulması ile kurşun-çinko aramalarının daha bilimsel olarak yapılmasına başlanmıştır. Etibank’ın aynı zamanda devreye girmesi, Türkiye’de metalik madenlerin işletilmesi ve izabesi için atılmış önemli bir girişimdir. 1952 yılında Etibank Keban Konsantre Tesisleri Türkiye’de ilk yerli konsantrasyon tesisi olarak faaliyete geçmiştir.

1960 yılından sonra özel sektör tarafından küçük kapasiteli konsantrasyon ve kalsinasyon tesisleri kurulmuş ve ürünleri genellikle dışsatıma yönelik olmuştur.

1975 yılı itibari ile çinko-kurşun madenciliği sektöründe, Maden Dairesince kamu ve özel kuruluşlara verilen “Arama Ruhsatı” sayısı 2000’nin üzerinde olmuştur. Bu arama ruhsatlarının yüzde olarak en yoğun olduğu bölgeler Doğu Karadeniz, İç ve Batı Anadolu’dur.

Ülkemizde sedimanter, volkanik ve metamorfik birimler içinde her yerde mostra, zuhur ve yatak olarak kurşun ve çinkoya rastlanmaktadır. Bunun belli başlı üç önemli olay ile yakından ilgisi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; Doğu Alplerin Macaristan-Romanya-Yugoslavya ve Bulgaristan üzerinden Sinop dolaylarından Türkiye’ye giren ve Doğu Karadeniz sahili boyunca uzanarak, Kafkaslar üzerinden İran’a geçen Volkano-sedimanter formasyonların oluşturduğu ve üzerinde bir çok bakır yatağının da yer aldığı, damar veya kuroko tipi sayısız sülfürlü yatak ve zuhurlarını içermesi, ikincisi; Yunanistan’ı boyuna katederek güneybatıdan Türkiye’ye giren Toroslar kuşağı üzerinde yeralan Misisipi vadisi tipi Pb-Zn yatakları ile kıyaslanabilecek karbonatlı ve sülfürlü yine sayısız fakat küçük rezervli zuhur ve yataklar, üçüncüsü ise; özellikle kuzeybatı Anadolu’da karbonatlı sedimanlar arasına sokulum yaparak skarnlara bağlı, değişik boyutlarda bir çok yatak ve zuhurların oluşmasına neden olan Alpin intrüziflerinin bulunmasıdır. Bu bağlamda Türkiye Cu-Pb-Zn yatakları:

Kuzey Türkiye bakır, kurşun, çinko kuşağı,
Güneydoğu Türkiye ofiyolit kuşağı,
Kuzeybatı Türkiye kurşun-çinko kuşağı,
Güney Türkiye karbonat tipi çinko-kurşun kuşağı,

olmak üzere 4 metalojeni kuşağında yeralmaktadır. Bu kuşakların dağılım Şekil 2- 23’de gösterilmektedir.

Kuzey Türkiye Bakır, Kurşun, Çinko Kuşağı

Kuzey Türkiye kesiminde bakır, kurşun çinko mineralleşmeleri çoğunlukla Doğu Karadeniz yöresinde bulunmaktadır. Bu metalojeni kuşağı Doğu Karadeniz yöresinden batıya uzanmakta, Karadeniz’in içinden geçerek Trakya kesimine, oradan da kuzeye doğru Bulgaristan, Sırbistan ve Romanya’ya devam etmektedir. Doğu kesimde Üst Kratese yaşlı kalk-alkalen volkanizmayla ilişkili Kruko tipi bakır, kurşun çinko mineralleşmeleri bulunmaktadır. Katmansı volkanik buğu tipi bir çökelim sözkonusudur. Kırklareli-Demirköy porfirik Cu yatakları ise porfir türü yataklara örnek tipik bir oluşumdur.

Kalk-alkalen volkanizmanın asit, bazik ardalanması şeklinde 4 aşamada geliştiği bilinmektedir. Sülfür mineralleşmeleri alt bazik serinin üzerinde bulunan dasitler içinde bulunmaktadır. Mineralleşmeler masif sülfür, saçılmış stockwork şekilde olup başlıca cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit ve galendir. Kuzey Türkiye’de Orta Pontid teknonik birliği içinde yeralan Küre (Kastamonu) masif sülfür yatağı (bakır) lias öncesi yaşlı Küre ofiyolitinin altere olmuş bazik volkanikleri içinde bulunmaktadır. Cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit, pirotin ve manyetit olup kloritleşme, killeşme, serisitleşme ve silisleşme cevherleşmeye eşlik etmektedir. Kırklareli-Demirköy’de ise Cu-Mo-Au birliği gözlenir ve porfir yataklarına özgü ayrışım olayları yeralır.

ºGüneydoğu bakır kuşağı (9-10)

©Kuzeybatı kurşun çinko kuşağı (11-17)

®Güneyde karbonat tipi kurşun çinko kuşağı (18-27)

1.Çakmakkaya Cu (Murgul Artvin)

2. Anayatak Cu (Murgul, Artvin)

3. Kutlular Cu (Sürmene, Trabzon)

4. Madenköy Cu-Zn (Çayeli Rize)

5. Dereköy Cu-Mo (Kırklareli)

6. Lahanos Cu (Giresun)

7. Koyulhisar Zn-Pb-Cu (Sivas)

8. İnleryaylası Zn-Pb (Ş.karahisar, Giresun)

9. Maden Cu (Elazığ)

10. Madenköy Cu (Siirt)

11. Bakibaba Cu (Küre, Kastamonu)

12. Aşıköy Cu (Küre, Kastamonu)

13. Altınoluk Pb (Edremit , Balıkesir)

14. Arapuçan Pb-Zn (Yenice, Çanakkale)

15. Kulakçiftliği Pb-Zn (Dursunbey, Balıkesir)

16. Demirboku Pb-Zn (Dursunbey, Balıkesir)

17. Balya Pb-Zn (Balıkesir)

18. Akdağmadeni Pb-Zn (Yozgat)

19. Keban Pb-Zn-Ag (Elazığ)

20. Hüyüklü Pb-Zn ((Afşin, Kahramanmaraş)

21. Bozkır Zn-Pb (Konya)

22. Aksu Zn (Develi Kayseri)

23. Aladağ Zn-Pb 8Yahyalı, Kayseri)

24. Dereköy Zn-Pb (Yahyalı Kayseri)

25. Anamur Zn (Mersin)

26. Tekneli Zn-Pb (Niğde)

27. Cafana Zn-Pb (Malatya)

Türkiye Cu-Pb-Zn Cevherleşme Kuşaklarının Dağılımı

Güneydoğu Türkiye Ofiyolit Kuşağı

Kıbrıs adasındaki ofiyolitlerin doğu devamıdır. Ofiyolit istifi güneyde Hatay yakınındaki Kızıldağ’da bütün birimleriyle tam olarak temsil edilmiştir. Kızıldağ’ın dışında kuşak boyunca bulunan ofiyolitler eksikli olup birimlerin ilişkileri karmaşıktır. Sülfür mineralleşmeleri Eosen yaşlı yastık lavları ve lavlar ile ilişkili olarak bulunmaktadırlar. Kıbrıs tipi yataklanmaya çok benzemektedir.

Bu kuşak üzerinde, başlıca mineralleri pirit, kalkopirit, manyetit ve çok az olarak da sfalerit olan 15 kadar bakır yağı bilinmektedir. Klorit, kil alterasyonları ve silisleşme cevherleşmeye eşlik eder.

Kuzeybatı Türkiye Kurşun-Çinko Kuşağı

Kuzeybatı Türkiye’de kurşun-çinko mineralleşmeleri üst Kretase-Paleosen yaşlı kalk-alkalen volkanikler ve asidik intrüziflerle ilişkilidir. Cevherleşmeler Permiyen kireçtaşları, Alt Triyas meta arkozları, meta diyabaz, metagabro ve şistleri, Üst Triyas konglomeraları gibi birimler içinde kırık zonlarını dolduran aralık şeklindedir. Başlıca cevher mineralleri galen, sfalerit, pirit ve bazı hallerde de kalkopirittir.

Güney Türkiye Karbonatlı Kurşun -Çinko Mineralleşme Kuşağı

Toroslar boyunca uzanan kuşakta mineralleşmeler orta Kambriyen’den Jura’ya kadar değişim gösteren şelf karbonatları içinde görülmekle beraber asıl yoğunluk Alt Permiyen kireçtaşlarındadır. Mineralleşmeler karbonat tipi katman denetimli çinko-kurşun mineralleşmeleri olarak da tanımlanmaktadır. Başlıca cevher mineralleri simitsonit, serüzit, anglesittir. Kuşak boyunca çok sayıda küçük rezervli karbonatlı çinko-kurşun yatağı bulunmaktadır.

Burada anlatılan bu 4 kuşağın dışında diğer bir baz metal mineralleşme sahası Orta Anadolu’da Akdağmadeni (Yozgat) ve Keban’da (Elazığ) bulunmaktadır. Buralarda da kurşun-çinko mineralleşmeleri intrüziflerle şist ve mermerlerin dokanakları boyunca damar ve dokanak ornatması olarak gelişmiştir.

Türkiye Çinko Cevheri Potansiyeli ve Rezervleri

Anadolu Pb-Zn-Cu, Cu-Mo provenslerinin açıklandığı gibi küçüklü büyüklü bir çok kurşun, çinko yataklarını içerdiği ülkemizde Türkiye çapında girişilen geniş çaplı araştırma sonucunda, tüm kurşun-çinko oluşumları tesbit edilmiş ve oluşumlar bulundukları illere göre sıralanmıştır (İMİB Türkiye Çinko Envanteri, 1998). Bu araştırma çerçevesinde düzenlenen Türkiye kurşun-çinko oluşumları Çizelge 2- 23’de verilmektedir.

Türkiye Kurşun-Çinko Oluşumları.

Ruhsatlı Sahalar

Firma	Bölge(İl/İlçe)	Rezervler (Bin Ton)	Ort.Metal İçeriği	Toplam Metal Çinko (Ton)	Diğer
Çinkur	Adana -Kozan, Pınargözü Sülfürlü Cevher	Gör: 25.0 Muh:35.0 Müm: 70.0 Top: 130.0	Pb: % 2 Zn: % 16	G:4.0 Muh:5.6 Müm:11.2 Top:20.8	Çalışmış şu anda Üretim yok
Çinkur	Adana- Tufanbeyli, Çamlık Oksitli(	Bilgi yok	Zn:% 1.8-2.6	--	Üretim yok
Çinkur	Adana- Tuıfanbeyli, Küçük teknecik	Zuhur geliştirilmemiş	Bilgi Yok	--	Üretim Yok
Çinkur	Adana- Tufanbeyli,Belbaşı Oksitli)	Top: 114.0	Pb: % 2 Zn: % 20	G: Muh: Müm: Top:22.8	Üretim var
Çinkur	Adana- Tuıfanbeyli- Kodaman dere	Gör:6.4 Muh:21.0 Müm: 23.2 Top: 50.6	Pb:%4.1 Zn:% 13.3	G:0.85 Muh:2.79 Müm:3.85 Top:6.72	Üretim Yok

Çinkur	Adana-Karsantı,Aladağ Sülfürlü Cevher	Gör: 691.0 Muh: 1771.0 Müm: 289.0 Top: 2751.0	Pb: % 1.1 Zn: % 22	G:152.0 Muh:389.6 Müm:63.5 Top:605.2	Üretim var
Çinkur	Adana-Pozantı Akdağ sırt	Top: 0.95	Pb: %3-15 Zn: % 12-46	G: Muh: Müm: Top:0.27	Üretim yok
Bey Madencilik	Adana-Pozantı Akdağbey Oksitli cevher	Gör: 0.50 Muh: 4.5 Müm: -- Top: 5.0 ton	Pb: % 5-17 Zn: 12-36	G:0.12 Muh:1.08 Müm:-- Top:1.20	Üretim var
Pınar Madencilik	Adana-Pozantı, Akdağ- Pınar-Hakverdi Sülfürlü-Oksitli	Bilgi yok	Pb: % 5-24 Zn: % 5-26	--	Üretim yok
Çinkur	Adana-Pozantı,Akdağ batısı Oksitli cevher)	Bilgi yok	Pb: % 2-10 Zn: % 10-40	--	Üretim yok
Kayseri Madencilik	Adana-Tufanbeyli Çinko İR 613	52 bin ton		G: Muh: Müm: Top:--	Üretim ve CH Tesis Yok
Kayseri Madencilik	Adana-Tufanbeyli Çİnko İR 3343	88.0	% 10-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:13.2	Üretim ve CH Tesis Yok
Çinkur	Adana-Tufanbeyli, Akçal- Çamlık Sülfürlü	Biligi yok	Pb: % 2 Zn:% 21	--	Üretim var
Çinkur	Adana-Tufanbeyli, Beşiktaş Oksitli Cevher	Gör: 56.0 Muh:-- Müm: 50.0 Top:106.0	Pb: % 5 Zn.% 15	G:8.40 Muh:-- Müm:7.50 Top:15.9	Üretim var
	Adana-Kozan,Horzum Sülfürlü Cevher	Gör: 50.0 Muh:100.0 Müm: 100.0 Top: 250.0	Pb: % 15-40 Zn: % 30 Cd: % 959 ppm Ag: 141 ppm	G:15.0 Muh:30.0 Müm:-- Top:45.0	Üretim var
Çinkur	Adana-Tufanbeyli,Polat pınar Sülfürlü cevher	Bilgi yok	Bilgi yok	--	Üretim yok
Dedeman Madencilik	Aksaray Merkez Çinko(İR4985)	30.0	%12-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.8	--
Minareciler Maden	Balıkesir Çinko (İR3070)	Bitmiş	Kaolen Çalışıyor	--
Montan Maden	Balıkesir Kurşun(İR3165)	200.0	%1-2 Cu, %5-6 Pb %6-7 Zn	G: Muh: Müm: Top:13.0
Etibank	Balıkesir-BalyaİR2539	Top:8000.0	%2 Pb, %4.54 Zn	Top:363.2	Çalışmıyor
And Maden(Mortaş)	Balıkesir Bakır İR688)	--	--	--	Bilgi Yok Cu yatağı
Mortaş Maden	Balıkesir(İR 688)	--	--	--	-
İrfan Pazarköylü	Ç:anakkale Kurşun (İR2210)	Bilgi Alınamadı		--
Çanakkale Maden	Çanakkale Çinko (İR3354)	--	--	--	--
Emsan Ltd. Şti	Çanakkale Kurşun (İR587)	Bilgi Yok		--
Hakol Madencilik	Çanakkale Kurşun-Çinko(İR 2978)	Topl: 115.015	--	G: Muh: Müm: Top:	--

Ararat Tic. A.Ş	Çanakkale Çinko (İR1020)	--	--	--	--
Hüseyin Avni Akol	Çanakkale Çinko (İR1810)	Gör:60.3 Muh+Müm:49.4	%1.6 Cu, % 4 Pb, % 8 Zn	G:4.826 Muh: Müm: Top:3.95	1996:2500 t 1997:5000 t
Nurettin Akol	Çanakkale Kurşun-Çinko (İR2978)	Bilgi Alınamadı		--
Hasan Yavaş	Çanakkale Kurşun (İR3503)	100.0	%3 Cu, %28 Pb, % 25-45 Zn, 100 gr/ton Au	G: Muh: Müm: Top:35.0	Üretim Yok
Hüseyin Avni Akol	Çanakkale(İR 1811))	--	--	--	--
Çanakkale Maden	Çanakkale(İR 286)	--	%2 Cu,%1Pb,%1- 15Zn	--	Tesis var Üretim var
Yersan Mad.San.Tic.Lt d. Şti.	Çanakkale Kurşun-Çinko Bakır-Gümüş(İR 4210)	Gör+Muh: 1263.99 Müm: 359.1	Pb: %10-35 Zn: % 2-7 Cu: % 1-1.5	G: Muh:56.8 Müm:16.1 Top:73.0
Çanakkale Maden	Çanakkale(İR3356)	--	--	--	Bilgi yok Zn yatağı
Birlik Maden	Çanakkale-Edremit	200.0	% 6 Pb, %12 Zn	G: Muh: Müm: Top:24.0	Üretim ve CH Tesis yok
Demir Export	Giresun-Espiye	1600.0	%4-16Cu, %3-58 Zn	G: Muh: Müm: Top:480.0	CHTesis var,Üretim var
KBİ Demir Export	Giresun-Espiye Bakır-Çinko (İR3879)	300.0	%0.9 Cu, %8Pb, % 1.5 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.5
Beroner Madencilik	Giresun-Şebinkarahisar Dereköy, Kurşun-Çinko İR 479	Gör: 630.0 Muh: 590.0 Müm: 2045.0 Top: 3265.0	Pb: % 2-12 Zn: % 6-22 Au: 2.5-8.2 gr/ton Ag: 25-90 gr/ton	G:88.2 Muh:82.6 Müm:286.0 Top:457.1	İşletme ve Üretim var
Mortaş	Giresun- Şebinkarahisar(İR)	80.0	%0.1Pb, % 5-6 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.0
Beroner Madencilik	Giresun- Şebinkarahisar(İR)	50.0	%1.6 Pb, % 5 Zn	G: Muh: Müm: Top:2.0
Çinkur	Giresun-Şebinkarahisar (Ovacık) Kurşun-Çinko İR3174, 3423,3077	5.0	% 1 Pb, % 3 Zn	G: Muh: Müm: Top:0.15
Beroner Madencilik	Giresun-Tirebolu	2000.0	% 1 Cu, % 3 Pb, %7 Zn	G: Muh: Müm: Top:140.0
Barit Maden Türk A.Ş.	Gümüşhane Çİnko İR 3551	Gör:730.0	%7 Zn, %1 Pb	G:51.100 Muh:-- Müm:-- Top:51.1	Üretim ve CH Tesis var

Rasih-İhsan Madencilik	Gümüşhane Kurşun-Çinko İR722,1178,3782, 3468, 3464,3768, 3579,	Bu sahalarda Çalışma Yoktur	--	--	--
	Gümüşhane/Torul,Oksü rük	Muh:150 Müm:300	%3.23 Cu %3.84 Pb %4.98 Zn	Muh:7.47 Müm:14.94 Top:22.44
Dedeman AŞ	Gümüşhane-Mastıra	185.0	%5-15 Zn %30-50 Pb	G: Muh: Müm: Top:54.0	Üretim ve CH Tesis Yok
Çinkur	İçel-Anamur-Ortakonak	Top: 3.0 Karstik cevher	Pb: % 6.4 Zn: %28.5	G: Muh: Müm: Top:0.855
Çinkur	İçel-Anamur-Ortakonak	Bilgi yok Karstik cevher	Cu: % 0.013 Pb: % 0.6 Zn:% 26.3 Ag: % 0.008 Cd: %0.12	--	Üretim Yok
Çinkur	İçel-tarsus, Çiğdem gölü Oksitli cevher	Gör: 2.57 Muh: 7.62 Müm: 1.20 Top: 11.39.	Pb: % 1.5 Zn: % 33 Cd:% 0.28	G:0.848 Muh:2.51 Müm:0.396 Top:3.75	Üretim Yok
Başer Maden	Isparta-Şarkikaraağaç- Çakırsaraylar	Top: 4.0 Sülfürlü cevher	Bilgiyok)	--	Üretimyok
Gümüldür Madencilik	İzmir- Gümüldür Çİnko İR 1074	125.0	% 1 Pb, % 1 Zn	G: Muh: Müm: Top:1.25	Çalışmıyor
Özel Şahıs	İzmir-Bayındır	1200.0	%4 Pb, % 7 Zn	G: Muh: Müm: Top:84.0	Çalışmıyor
Özel Şahıs	İzmir-Bayındır	18.0	% 0.6 Pb, % 5 zn	G: Muh: Müm: Top:0.90	Çalışmıyor
Özel Şahıs	İzmir-Bergama	66.0	% 2 Pb, % 6 Zn	G: Muh: Müm: Top:3.96	Çalışmıyor
Özel Şahıs	İzmir-Buca Madentepe	1200.0	% 2 Pb, %2.5 Zn Sülfürlü % 12 Pb, % 9 Zn Oksitli	G: Muh: Müm: Top:60.0	Çalışmıyor
Çinkur	Kahramanmarağ- Boyalı,Kızılkaya Oksitli cevher	Gör: 25.0 Muh: 50.0 Müm: 70.0 Top: 145.0	Pb: % 5.9 Zn:% 35.2 BaO: % 0.64	G:8.8 Muh:17.6 Müm:24.60 Top:51.04	Üretim yok
ÇİNKUR A.Ş Muhtelif-I	Kayseri	Gör:75.0 Muht:78.0 Mümkün: 92.0	Zn: 23%; 5% Pb	G:17.25 Muh:17.9 Müm:21.1 Top:56.3	Üretim ve CH Tesisi Var
ÇİNKUR A.Ş Muhtelif-II	Kayseri	Gör:150.0 Muht:50.0	Zn: 11%; 5% Pb	G:16.50 Muh:5.50 Müm:-- Top:22.0	Üretim ve CH Tesisi Var
ÇİNKUR A.Ş	Kayseri, Aladağ-1 Çinko İR 235	Gör:165.0 Muht:60.0 Mümkün: 18.0	Zn: 22%; 4% Pb	G:36.3 Muh:13.2 Müm:3.9 Top:53.4	Üretim ve CH Tesisi Var

ÇİNKUR A.Ş	Kayseri, Aladağ-2 Çinko İR 953	Gör:50.0 Muht:55.0 Mümkün: 67.0	Zn: 12%; 7% Pb	G:6.0 Muh:6.6 Müm:8.040 Top:20.6	Üretim ve CH Tesisi Var
Gürmin Maden	Kayseri-Develi	--	%1Cu,%4 Pb,%6Zn	--	Üretim var, CH Tesis yok
Aksu Maden	Kayseri-Develi Çinko İR 2915	35.0	%32 Zn	G: Muh: Müm: Top:11.2	Üretim var,CH tesis yok
Havadan Yöresi Madencilik	Kayseri-Develi Kurşun-Çinko İR: 207,253,874	Gör: 50.0 Muh: 150.0 Müm: 100.0 Top: 300.0	% 20 Zn	G:10.00 Muh:30.0 Müm:20.0 Top:60.0	Üretim var
Dedeman AŞ	Kayseri-Tomarza	10.5	%5-10 Zn,%30- 50Pb	G: Muh: Müm: Top:0.735	Üretim ve CH Tesis Yok
Birlik Maden	Kayseri-Yahyalı Çinko İR 4170	30.0	% 28 Zn	G: Muh: Müm: Top:8.4	Üretim var CH Yok
Dedeman AŞ	Kayseri-Yahyalı Kurşun İR 3176	115.0	% 15-25 Zn	G: Muh: Müm: Top:23.0	Üretim var CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Kayseri-Yahyalı	70.0	% 15-20Zn	G: Muh: Müm: Top:12.6	Üretim Yok,CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Kayseri-Yahyalı	31.0	%10-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.65	Üretim ve CH Teisi Yok
Kayseri Madencilik	Kayseri-Yahyalı Çinko İR 760	89.0	% 12-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:14.24	Üretim ve CH Tesis Yok
Oreks Madencilik	Kayseri-Yahyalı Çinko-Kurşun İR 272	Gör: 32.0 Muh: 25.0 Müm: 40.0 Top: 97.0	Pb: % 9-10 Zn: % 25-26	G:8.0 Muh:6.25 Müm:10.0 Top:24.25	Üretim var
Kayseri Madencilik	Kayseri-Yahyalı	37.0	% 10-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:5.55	Üretim ve CH Tesis Yok
Çinkur	Kayseri-Yahyalı-Dereköy Oksitli Cevher (Ç.Üniv)	Gör: 25.0 Muh: 40.0 Müm: 60.0 Top: 125.0	Pb:% 9.7 Zn:% 25.9	G:6.47 Muh:10.36 Müm:15.54 Top:32.37	Üretim Yok
Ekser Metal	Kütahya(İR3637)	Bilgi Yok		--
Kayseri Metal Maden Ticaret A.Ş (K.M.M.)	Malatya Yeşilyurt-Görgü (Cafana) Pb-Zn Yatağı İR 3133	Gör: 12.85 ton Muh+Müm:114. 15ton	Pb:6.6%, Zn:11.4 %	G:1.46 Muh:+ Müm:12.99 Top:14.45	Üretim Çinkur için devam etmekte.
Uşak Mermer San	Manisa-Selendi Çinko İR 1047 Kurşun: İR 1079, 1043	749.0	%0.7Cu,%0.9 Pb,%7 Zn	G: Muh: Müm: Top:52.43	Terk edilmiş
Çinkur	Meydan yaylası Oksitli Cevher	Gör:-- Muh: 20.0 ton Müm: 50.0 ton Top: 70.0 ton	Pb: %12 Zn:% 40	G:-- Muh:8.0 Müm:20.0 Top:28.0	Üretim var

Çinkur	Niğde Çamardı, Tekneli Oksitli Cevher	Gör: 180.3 Muh:92.97 Müm: 366.6 Top:639.98	Pb: % 3.7 Zn: 22.7 Cd: % 0.07	G:40.86 Muh:21.11 Müm:63.23 Top:145.20	Üretim var
Etibank	Niğde-Bolkardağ1 Kurşun İR 2316	--	%4Pb, %4 Zn	--	Üretim ve işlt yok
Etibank	Niğde-Bolkardağ2	150.0	%2Pb, %1 Zn	G: Muh: Müm: Top:1.50	Üretim ve İşlt yok
Dedeman AŞ	Niğde-Çamardı Çinko İR 4254	250.0	%12- 20Zn,%35-60 Pb	G: Muh: Müm: Top:40.0	%12- 20Zn,%35-60 Pb
Dedeman AŞ	Niğde-Çamardı Çİnko İR 2925	70.0	% 10-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:10.5	Üretim yok,CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Niğde-Çamardı Çİnko İR 4353	140.0	% 10-21	G: Muh: Müm: Top:21.0	Üretim yok,CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Niğde-Çamardı Çinko İR 3487	123.0	% 10-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:18.45	Üretim ve CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Niğde-Çamardı	31.0	%12-20 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.96	Üretim ve CH Tesis Yok
Çinkur	Niğde-Çamardı İspir Hidrotermal	Gör: 20.0 Muh: 20.0 Müm: 20.0 Top: 60.0	Bilgi yok	--	Üretim Var
Dedeman AŞ	Ordu-Fatsa Çinko	180.0	% 8-15 Zn	G: Muh: Müm: Top:19.8	Üretim yok CH Tesis Yok
Dedeman AŞ	Ordu-Fatsa Kurşun İR 372	35.0	% 10-15 Zn	G: Muh: Müm: Top:4.37	Üretim ve CH Tesis Yok
Gürmin Maden	Ordu-Gölköy Çinko (İR2217)	5 .0	Cu,Pb,Zn	--
Gürmin Maden	Ordu-Gölköy(İR3046)	366.0	%1.8 Cu,% 5 Pb, %7 Zn	G: Muh: Müm: Top:25.62
Başköy Maden	Ordu-Kabadüz(İR.. )	--	% 5 Pb, % 19 Zn	--
Dedeman AŞ	Ordu-Merkez	32.0	%10- 15Zn,%25-35 Pb	Top:4.8	Üretim ve CH Tesis Yok
Çayeli Bakır işlt.	Rize/Çayeli Bakır İR 854	Gör:10600.0 Muh:7000.	%4.7 Cu (gör.) %7.3 Zn (gör.) 1 g/t Au 55 g/t Ag	G:773.8 Muh:511.0 Müm:-- Top:1284.8	Üretim var , Tesisi var

Menka	Sivas-Koyulhisar Bakır: İR 1663,543 Kurşun: İR 1056,4579,2760	Topl: 1000.0	Cu:1.25%;Pb:3- 5% Zn:5% Cu:0.75%, Pb:2-5% Zn: 8%	G: Muh: Müm: Top:50.0	Cevherde 80 g/t Ag vardır. 1996’da 200.000 ton cevher hazırlanarak işletilebilir hale getirilmiştir. Üretim ve CH Tesisi var.
Beroner Madencilik	Sivas-Koyulhisar	Topl:3000.0	Zn:8-9%, Pb:3-4%	G: Muh: Müm: Top:255.0		Cut-off- grade:5% Pb+Zn Üretim ve CH Tesisi var
	Trabzon/Maçka, Yaylabaşı Yeni Mah.	50	%3.2 Cu %3.2 Pb %3.3 Zn	G:-- Muh:-- Müm:-- Top:1.60		İşletme galerileri var
	Trabzon/Salıpazarı,Fol Madeni		%7 Pb+Zn	--
Genç Maden	Trabzon-Maçka Çinko İR 2906 Kurşun İR 4592	45.0	% 7 Pb,%15 Zn	G: Muh: Müm: Top:6.75		Üretim ve CH Tesis var
Özel Şahıs	Uşak-Banaz-Baklantepe	1200.0	%1-2Cu, %2Pb %10-12 Zn	G: Muh: Müm: Top:132.0		Çalışmıyor
Rasih-İhsan Madencilik	Yozgat-Akdağmadeni Çinko: İR 3485,722 Kurşun:İR1178,3468,37 82,3467,3768	200.0	% 5 Zn, % 1.5 Pb	G: Muh: Müm: Top:10.0		CH Tesis var, Üreim var
				G:1.258.228 Muh:1.232.390 Müm:2.658.982 Top:5.149.600

Türkiye kurşun-çinko oluşumlarının şu anda gerek Kamu gerekse özel kuruluşlara ait bölümünün toplam rezervi metal çinko olarak 5,149,600 ton olup bunun 1,258,228 tonluk bölümü görünür, 1,232,390 tonluk bölümü muhtemel ve 2,658,982 tonluk bölümü ise mümkün rezervdir. Şu anda herhangi bir kurum tarafından işletilmeyen oluşumların toplam rezervi ise 321,738 ton metal çinko olup bunun 47,460 tonu görünür rezervdir.

Maden Tetkik Arama Enstitüsü tarafından saptanan Türkiye işletilen ve işletilmeyen Zn oluşumları incelendiğinde. bu türdeki yatakların toplam miktarı 70 milyon ton (% 2.9 Zn içerikli) civarında bulunmaktadır. Çinko rezervlerindeki en önemli yeri % 35 lik pay ile Rize Çayeli-Madenköy almaktadır.

Yine MTA Enstitüsü tarafından derlenen Zn+Pb>%7 ve Pb+Zn+Cu>%6.5 tenör bazında Türkiye toplam çinko-kurşun rezervleri Çizelge 2- 24’de verilmektedir.

Çizelge 2- 24.Türkiye Çinko-Kurşun Rezervleri: (Zn+Pb>%7, Zn+Pb+Cu>%6.5)

	ŞEHİR	İLÇE	MEVKİİ	Tenör (%)			Rezervler (1.000 ton)
	ŞEHİR	İLÇE	MEVKİİ	Zn	Pb	Cu	Görünür	Muhtenmel	Mümkün	Toplam
I-Sülfürlü Sahalar Doğu Karadeniz	Rize	Çayeli	Madenköy(3)	7.3	--	4.7	10.600	5.000	15.000	30.000
	Gümüşhane	Siran	K.Mustafa(3)	10.0	--	--	500	--	--	500
	Gümüşhane	Torul	Kösdere(1)	5.0	3.8	3.2	--	450	--	450
	Giresun	Espiye	Lahanos(4)	3.3	--	4.2	1.124	--	--	1.124
	Giresun	Espiye	Killik(4)	5.0	--	5.2	172	--	--	172
	Giresun	Tirebolu	Harköy(4)	6.9	2.9	1.2	100	--	--	100
	Giresun	Ş.K.Hisar	Asarcık(1-2)	3.3	3.1	0.4	585	400	1.000	1.985
	Giresun	Ş.K.Hisar	Dereköy(2)	8.6	4.0	--	1.590	600	1.120	3.310
	Ordu	Gölköy	Şıhman(1)	5.0	2.0	2.0	--	125	125	250
	Sivas	K.Hisar	Muradin(1)	4.0	3.0	1.0	360	350	350	910
Toplam				7.0	0.6	4.1	15.031	6.925	17.445	30.401
Batı Anadolu	Balıkesir	Balya(1-2-5)		7.2	2.7	0.3	3.260	--	--	3.260
	Balıkesir	Dursunbey	D.Boku(1)	3.8	3.9	--	1.520	350	1.875	3.745
	Balıkesir	Dursunbey	Kulatç.(1)	4.3	4.4	--	252	--	--	252
	Balıkesir	Edremit	Altınoluk(1)	6.7	8.2	--	54	54	134	242
	Çanakkale	Yenice	Arapuçan(1)	2.7	8.1	1.3	505	760	--	1.265
	Çanakkale	Yenice	Kurudere(1-6)	8.6	6.0	1.0	100	100	--	200
	Çanakkale	Yenice	D.Dere(1)	4.3	4.1	--	--	360	--	360
	Çanakkale	Yenice	Handeresi(1)	2.0	5.2	--	700	1.560	840	3.100
	Çanakkale	Yenice	B.Kaçdere(1)	2.2	3.8	0.5	1.620	--	--	1.620
	Çanakkale	Biga	Madendere	7.0	2.6	0.7	200	245	--	445
Toplam				4.1	4.3	0.3	8.211	3.429	2.849	14.489
Orta Anadolu	Yozgat	Akdağ	Akdağ(7)	8.0	4.0	--	1000	100	300	500
Orta Anadolu	Niğde	Ulukışla	Bolkardağı(1)	4.7	5.4	--	114	170	18	302
Toplam				6.7	4.5	--	214	270	318	802
Sülfürlü Yataklar Toplamı				6.2	1.7	3.0	23.456	10.624	20.612	54.692

II- Oksitli Sahalar Zamantı Bölgesi Küçük Sahalar Toplamı	Kayseri	Yahyalı	Aladağ	12.9	6.9	--	202	111	84	397
	Kayseri	Yahyalı	Dereköy	25.0	10.0	--	23	18	19	60
	Kayseri	Yahyalı	Suçatı	25.0	1.0	--	5	5	5	15
	Kayseri	Yahyalı	Denizovası	16.0	4.0	--	--	5	5	10
	Kayseri	Yahyalı	Ağçaşar	22.0	3.0	--	10	5	5	20
	Kayseri	Yahyalı	Çadırkaya	20.0	2.0	--	3	3	4	10
	Kayseri	Develi	Havadan	22.0	1.0	--	10	10	5	25
	Niğde	Çamardı	Tekneli(1)	21.5	6.0	--	35	40	54	129
	Niğde	Çamardı	Tekneli(2)	18.0	4.0	--	5	10	10	25
	Adana	Pozantı	Akdağ	22.0	2.0	--	5	5	5	15
	Adana	Tufanbeyli	Beşiktaş	13.2	4.0	--	5	24	20	49
	Adana	Tufanbeyli	Akçal	17.8	2.7	--	1	4.5	3	8.5
	Adana	Kozan	Horzum	28.0	1.0	--	5	5	10	20
	Konya	Bozkır		25.0	1.0	--	5	5	5	15
	Malatya	Yeşilyurt	Görgü	19.8	6.0	--	4	2	6	12
				20.1	3.7	--	12	7.5	34	53.5
Oksitli Sahalar Toplamı				17.3	5.7	--	330	260	274	864
Siirt	Madenköy			1.3						14.000
Türkiye Toplamı				6.4	1.7	2.9	23.786	10.884	20.886	69.556

Kaynak: Ö.İ.K.,(1) M.T.A, (2) Çinkur, (3) Çayeli İşlt., (4) D.Export, (5) Barit Maden, (6) Çanakkale Maden

MTA verilerine göre Türkiye toplam çinko rezervleri metal çinko olarak 4 milyon ton, İMİB Çinko Envanterine göre 5 milyon ton olarak verilmektedir.

Sülfürlü cevherlerin çinko ve bakırca zengin kısmı Doğu Karadeniz, kurşunca zengin kısmı ise Batı Anadolu bölgesinde yer almaktadır. Sülfürlü yatakların ortalama tenörü %6.2 Zn,

%1.7 Pb ve %2.9 Cu dolayında olup, rezervi 20.7 milyon tonu görünür olmak üzere toplam

89.7 milyon ton mertebesindedir. Türkiye rezervlerinin miktar olarak %98.4’ü (metal içeriği olarak çinkonun %95.8’i, kurşunun %94.9’u ve bakırın tamamı) sülfürlü cevherlere aittir.

Ülkemizde çinko-kurşun yataklarının en önemli özelliği, Çayeli dışında küçük rezervler kategorisinde olmalarıdır. Çayeli ayrı tutulduğunda, zuhur başına düşen ortalama metal içeriği sülfürlü cevherlerde 56 bin ton Zn, 43 bin ton Pb, 5 bin ton Cu dolayındadır.

Oksitli rezervler Kayseri-Niğde-Adana üçgeninde, Zamantı provensi olarak adlandırılan Orta Toroslarda yer alırlar. Ayrıca Malatya, Konya ve Anamur’da tali zuhurlara rastlanılmaktadır. Bölgedeki otuza yakın zuhurun ortalama rezervi 29 bin ton mertebesindedir. Türkiye’nin Dünya rezervleri içindeki payı Çizelge 2- 25’de verilmiştir.

Bilinen sülfürlü yatakların %90’ının etüdleri MTA Genel Müdürlüğü tarafından yapılmıştır. MTA aramaları tamamen sondajla yapılmış, ancak bulgular yeraltı madencilik çalışmaları ile desteklenmiştir. Bir çok sahada da tamamlayıcı çalışmalar bitirilmiştir.

Oksitli cevherlerde ise, 1968-1972 döneminde DPT tarafından Metag-Stolberg’e yaptırılan arama çalışmaları, Çinkur ve diğer ruhsat sahipleri tarafından fasılasız sürdürülmektedir. Bu kesimde aramalar daha çok yeraltı imalatları ile yapılmakta ve yıllık ortalama 4-5 bin metre galeri, fere ve kuyu açılmaktadır.

Türkiye Çinko-Kurşun Rezervlerinin Dünya’daki Yeri (bin ton metal).

Metal	Dünya Rezervi		Türkiye Rezervi		Türkiye Payı %
Metal	Görünür	Toplam	Görünür	Toplam	Görünür	Toplam
Zn	169,000	300,000	1,274	4,956	0.8	1.7
Pb	95,000	135,000	491	958	0.5	0.7
Cd	555	970	4.5	10.7	0.8	1.1

Çizelge 2- 25’den de görüldüğü gibi Türkiye yüzölçümünün Dünya karalarının %0.53’ü olduğu düşünülürse ülkemizde her üç metalde de normalin üzerinde bir konsantrasyonun bulunduğunu söylemek mümkündür.

Mevcut Kapasite ve Kapasite Kullanımı

Ülkemizde çinko-kurşun cevherlerinin üretimi aşağıdan yukarı dilimli ramble sistemi ile gerçekleştirilmektedir. Mevcut madenlerimiz Dünya standartlarına göre çok düşük kapasiteli ve yüksek maliyetli ocaklardır. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan mekanizasyon ve otomasyon henüz bu sektöre girmemiştir.

Şekil 2- 24. Kurşun-Çinko İşletme Ruhsatlarının Bölgelere Göre Dağılımı.

Kaynak: İMİB Çinko Env.,1998.

1996 yılı sonu itibariyle 24 tanesi boş gözüken 143 kurşun-çinko ruhsatı bulunan saha bulunmaktadır (İMİB Çinko Env,1998). Kurşun-çinko için arama, önişletme ve işletme ruhsatlı sahaların toplam alanı 167 bin hektar olarak hesaplanmıştır.

Çinko Cevheri Üretimi Yapan Çeşitli Kuruluşların Üretimleri.

ŞİRKET	BÖLGE	CEVHER ÜRETİMİ
ŞİRKET	BÖLGE	Yıl	Ton
Menka	Sivas-Koyulhisar	1993	26,000
		1994	25,000
		1995	39,000
		1996	40,000
Çanakkale Maden	Çanakkale(İR 286)	1990	125,593
	(Sülfürlü Çinko)	1991	86,500
		1992	86,500
		1993	71,677
		1994	76,000
		1995	84,800
	İR: 1810 Çinko Sahası	1990	2,200
		1991	2,000
		1992	2,000
		1993	1,500
		1994	1,000
		1995	800
	İR: 1811	1992	1,200
		1993	500
		1994	1,000
		1995	700
Beroner Madencilik	Giresun-ŞKHisar	1993	25578
	(Sülfürlü Çinko)	1994	46,078
		1995	51,527
		1996	51,820
Oreks Maden	Kayseri-Yahyalı	1990	9,124
	(Oksit Çinko)	1991	8,096
		1992	8,958
		1993	7,376
		1994	11,803
		1995	14,415

Havadan	Kayseri-Develi	1990	5,500
Madencilik	(Oksit Çinko)	1992	5,000
		1992	4,000
		1993	3,500
		1994	3,000
		1995	3,000
Dedeman	Niğde-Yahyalı(K) (Oksit Çinko % 15-20 Zn)	1990-1995 Arası	40,000
Dedeman	Niğde-Çamardı-Tekneli(K)	1990-1995 Arası	6,000
Barit Maden	Gümüşhane	1992	24,000
Türk A.Ş	(Sülfürlü Çinko% 7 Zn)	1993	25,000
		1994	32,500
		1995	36,000
		1996	42,000
Genç Maden	Trabzon-Maçka	1992	3,850
	(SülfürlüÇinko%7Pb+%15Zn)	1993	4,200
		1994	6,320
		1995	5,780
		1996	5,890
Rasih-İhsan	Yozgat-Akdağmadeni	1992	60,000
Madencilik	İR: 1593	1993	38,000
		1994	Ç.Yok
		1995	38,900
Birlik Maden	Kayseri-Yahyalı	1990	944
	(Oksit Çinko)	1991	838
		1993	4,773
Demir-Export	Giresun-Espiye	1992	32,730
	(Sülfürlü Çinko)	1993	20,940
		1994	---
		1995	---
		1996	---
Gürmin Maden	Ordu-Gölköy (Sülfürlü Çinko) %1 Cu+%4 Pb+ % 6 Zn	%1 Cu+%4 Pb+ % 6 Zn Toplam Üretim	300
Çinkur	Kayseri	Kendi Üretimi
	(Oksit Çinko) % 19 Zn+ %5 Pb	1992	31,324
		1993	23,455
		1994	25,305
		1995	27,475
		1996	19,090
		İran’dan İthal	İran’dan
		%35 Zn+%5 Pb	İthal
		1997	14,000
		Piyasadan Temin:	80,910
		Toplam(1997)	114,000 ton
Adana Madencilik	Adana-Kozan Horzum %15-20Pb, % 30 Zn	1995	35,000
		1994	93,000
Çayeli Bakır İşlt.	Rize-Çayeli	1995	485,000
	(Sülfürlü Çinko) %4.5 Cu+ % 7-8 Zn	1996	654,000
		*Ekimden sonra

(İMİB Çinko Env,1998).

Ülkemizde cevherden çinko üreten tek kuruluş olan Çinkur tesislerinde %20-24 Zn tenörlü oksitli çinko cevherleri Waelz prosesi ile zenginleştirildikten sonra elde edilen konsantreden (%55-65 Zn tenörlü Waelz oksit) liç ve elektroliz metodu ile yüksek kaliteli elektrolitik çinko üretilmektedir. Geri dönüş oranı %7 civarında olan çinko artık ve hurdalarından, damıtma usulü ile metal veya oksit halinde çinko üretilebilmektedir. ZnO artıklarından liç-elektroliz yöntemiyle elektrolitik çinko üreten bir tesis Kimtaş A.Ş. tarafından kurulmuştur. 75 ton/yıl elektrolitik külçe çinko üretim kapasiteli bu işletme distile çinko ve çinko oksit üretimi de yapmaktadır. Ayrıca, 10 kuruluş sıcak galvaniz artıklarından destilasyon yoluyla 3,000 ton/yıl külçe çinko üretim kapasitesine sahiptir.

Ülkemizde ham cevherden Waelz, liç ve elektroliz metodu ile çinko metalini üreten tek kuruluş Çinkur A.Ş. dir. Dünya’da karbonatlı cevher rezervleri azdır. Bu nedenle bu tip cevherlerin üretilmesi için kullanılan Waelz prosesi AB ülkelerinde 4 tesiste hurdaya yönelik çalışmaktadır. Genellikle sülfürlü çinko cevherlerinden metal üretimi yapan bu ülkeler işletmelerinde diğer cevher zenginleştirme yöntemleri uygulamaktadır.

Konsantreden sonra metal üretimine geçişte ülkemizde kullanılan liç-elektroliz prosesi AB ülkelerinde yoğun bir şekilde kullanılmaktadır

Metal Çinko Tüketim Alanları

Ülkemizde üretilen oksitli cevherler Çinkur tarafından izabe edilerek çinko ve kadmiyum metali üretilmektedir. Yurt içinde sülfürlü konsantreleri işleyecek tesis yokluğundan dolayı, bu ürünlerin hammadde bazında tüketim alanı bulunmamaktadır. Bu nedenle, sektörün tüketim alanının ve miktarının tespitinde metal ve bileşikleri göz önüne alınmaktadır. Bu metallerin tüketim alanları aşağıda verilmiştir.

Çinko
- Boru ve nakil hatları galvanizlenmesi	(%55-60)
- Pirinç imali	(%15-20)
- Çinko levha imali	(% 3)
- Çinko oksit imali ve lastik sanayii	(% 8-10)
- Pil imali	(% 3)
- Zamak alaşımları,pres döküm sanayi	(% 6-7)
- Tekstil, seramik sanayii
- Kimya sanayii

Çinko Üretimi Sırasında Üretilen ve Üretilebilecek Yan Ürünler ile İlgili Durum

Ülkemiz kadmiyum üretiminde, metal bazında 10-12 ton/yıl seviyesini 10 yıldır düzenli olarak korumaktadır. Üretilen kadmiyum aşağıda verilen sanayi kollarında tüketilmektedir.

-Ni-Cd pilleri (Aspilsan)

-Elektrolitik kaplama (MKE)

-Boya ve pigmentler

Türkiye’nin Çinko Ürünleri İthalatı ve İhracat Durumu

Yurtiçi metal talebi açığı, 20-30 bin ton/yıl çinko metal ve alaşımları seviyesinde ithalatla karşılanmaktadır.

Ülkemizde geçici ve kesin ihracat İtalya, Belçika, Hollanda ve Bulgaristan’a yapılmaktadır.

Sülfürlü cevher ve konsantrelerin yurt içinde alıcısı bulunmamaktadır. İhracatımızın %50-91’i AB ülkelerine gerçekleştirilmekte, komşu ülkelerden Bulgaristan’la gerek kesin gerekse geçici ihracatımız olmaktadır. İran’dan ise ÇİNKUR’un ihtiyacı olan cevher/konsantre ithalatı yapılmaktadır.

Cevher yataklarının oluşumuna paralel olarak ülkemizde sektöre giren çinko-kurşun cevher ve konsantreleri, oksitli ve sülfürlü olmak üzere iki şekilde bulunur.

Oksitli cevherlerin tamamı yurt içinde Çinkur tarafından tüketildiğinden spesifikasyonu ve fiyat teşekkülü bu kuruluşca tespit edilmektedir. Çinkur’ca belirlenen karbonatlı cevhere uygulanan spesifikasyon Çizelge 2- 29’da verilmiştir.

Yurtiçi Oksitli Cevher Spesifikasyonu.

CİNSİ	Baz Terkip (%)	Garanti (Red) Sınırları
Zn	22.00	16.00 Asgari
Pb	0.15xZn tenörü	0.30xZn Azami
Fe+SiO2	24.00	36.00 Azami
Cl	0.01	0.1-0.10 Azami
F	0.01	0.1-0.10 Azami

Kaynak: Çinkur A.Ş.

Sülfürlü cevherlerde yurt içinde alıcı kuruluş olmadığından, belirli bir spesifikasyon oluşmamıştır. Ancak, kurşun-çinko, cevher ve konsantreleri, “istatistik pozisyonlarına bölünmüş gümrük giriş tarife cetveli”nde 26 fasılda “E-Diğer Metal Cevherleri” altında sınıflandırılmıştır:

2608.00.00.00.21 Zenginleştirilmiş çinko cevheri, 2608.00.00.00.19 Diğer çinko cevherleri, 2608.00.00.00.11 Karbonatlı çinko cevherleri 2617.90.00.00.15 Çinkolu kurşun cevherleri

2617.90.00.00.16Çinkolu karışık (Bulk) cevherleri şeklinde beş pozisyonda değerlendirilmektedir.

Üretim ve satış istatistiklerinde ise

ÜRETİMDE

Kurşun-Çinko -Tuvenan

-Ayıklamaya gönderilen tuvenan

-Konsantreye gönderilen tuvenan

-Ayıklanmış

-Kurşun konsantresi

-Çinko konsantresi olarak altı kalemde;

Çinko -Tuvenan

-Ayıklama yıkama ve konsantreye gönderilen

-Ayıklanmış

-Kalsineye gönderilen

-Kalsine çinko olarak beş kalemde;

SATIŞTA

Kurşun-Çinko -Tuvenan

-Ayıklanmış kurşun-çinko

-Kurşun konsantresi

-Çinko konsantresi olarak dört kalemde;

Çinko -Tuvenan

-Ayıklanmış ve konsantre

-Kalsine olarak üç kalemde sınıflandırılmaktadır.

Görüldüğü gibi tasnifler son derece karmaşıktır. Bu tasnifte oksitli-sülfürlü cevher ayırımı yapılmadığı gibi, önemli bir yer işgal eden bulk konsantrelerin hangi fasılda mütalaa edildiği de açık değildir. Ancak sülfürlü cevherlerin çinko-kurşun, oksitli cevherlerinse çinko başlığı altında sınıflandırıldığı düşünülmektedir.

Son yıllarda üretilen çinko konsantrelerinde uluslararası standardlara ulaşılmış olmakla beraber, bulk (toplu) konsantre ve ayıklanmış cevherlerde yeterli yaklaşım sağlanamamıştır. Yurdumuzda üretilen konsantrelere ait analizler Çizelge de verilmiştir.

Türkiye Çinko-Kurşun Konsantre Ürün Nitelikleri

İçerik (%)	Toplu Konsantre				Zn Konsantre
İçerik (%)	Ber-Oner	D.Export	R.İhsan	Ç.Kale	Menka M.	Adana M.	Ç.Kale
Pb	28.0	21.0	30.0	35.0	7.0-10.0	--	3.0
Zn	26.0	32.0	32.0	25.0	38.0	58.0	55.0
Cu	--	5.5	--	1.5	3.4	--	--
Ag (gr/t)	110	800	450	200-	--	--	170
Sb+As	--	3.5	1	400	1	--	--
				--

Kaynak: Çinkur A.Ş.

Çinko Ürünleri İhracatı

Çinko-kurşun madenciliğinde geçici ve kesin olmak üzere iki türlü ihracat yapılmaktadır. Geçici ihracat 14.02.1992 tarih ve 21142 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 92/4 sayılı Geçici İhracata İlişkin Tebliğ ile 24.01.1996 tarih ve 22533 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan İhracat 96/13 sayılı Hariçte İşleme Tebliği uyarınca yapılmaktadır.

Geçici ihraç yoluyla yurt içinde üretilen tuvenan ve konsantre cevherler, izabe edilmek üzere yurt dışına gönderilmekte ve metal haline getirilen Zn, Pb, Ag ve diğer ürünler metal olarak geriye getirilmektedir. Ülkemiz kesin ihracat değerleri Çizelge 2- 31’de, geçici ihracat değerleri ise Çizelge 2- 32’de verilmiştir. Çizelgeler karşılaştırıldığında; geçici ihracatın kesin ihracattan fazla olduğu görülmektedir. Yurtiçi Çinkur metal satış fiyatlarının dışarıdan yüksek olması, geçici ihracatı cazip kılmaktadır. Kesin ihracatta, getirilen çeşitli teşvik tedbirlerine rağmen geçici ihracat halen daha karlı olmaktadır. Şekil 2- 25’de geçici ihracat değerleri ve karşılığında ithal edilen külçe çinko miktarları verilmektedir.

Arz-Talep

Ülkemizin çinko metal üreten en büyük kuruluşu Çinkur A.Ş. dir. Oksitli cevherlere dayalı üretim yapan Çinkur’un kurulu kapasitesi 33,650 ton /yıl’dır.

Çinkur dışında hurdalardan ikincil üretim yapan küçük kapasiteli işletmeler de mevcuttur. Bu işletmeler çinko piyasasına göre açılıp kapandığından sağlıklı bilgi mevcut değildir. 1993 yılı itibari ile yurtiçi metal üretim kapasitesi Çizelge 2- 36’da verilmektedir.

Çinko Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmeler.

Kuruluş	Yeri	Mülkiyeti	Üretim Konusu	Kapasite Ton/Yıl
Çinkur A.Ş	Kayseri	Özel	Elekt Çinko	33,600
Kimtaş A.Ş	Ankara	Özel	Elekt Çinko	725
Kimsaş A.Ş	Ankara	Özel	Destile Çinko	1,275
Tanrıkulu A.Ş	Ankara	Özel	Elekt Çinko	7,200
Diğer(10 Kuruluş)	Ankara-İstanbul	Özel	Destile Çinko	3,000

Kaynak: 7. B.Y.K.P. Ö.İ.K.

Ayrıca halen yurt içinde sülfürlü cevherleri izabe edecek tesisin yokluğu nedeniyle üretilen konsantre ve ayıklanmış cevherler kesin veya geçici ihraç yoluyla değerlendirilmektedir.

Çinko ve çinko ürünleri üreticilerinden kapasite kullanımları hakkında yeterli bilgi edinilememiştir. Ancak son yıllarda metal fiyatlarındaki ani düşme ve maliyet artışları nedeniyle destile çinko üreticilerinin büyük bir kısmının faaliyetlerini durdurduğu bilinmektedir. 1993 yılı ortalarında üretime alınan Fatsa’daki tesiste bir aylık faaliyetinden sonra üretimini durdurmuştur. Çinkur A.Ş. Kurulu kapasitesini yurtiçi talebi ve dış piyasadaki fiyat canlanmalarına yönelik olarak kullanmaktadır. Talebe bağlı olarak Çinkur 1988, 1989 yıllarındaki kapasite kullanımını en üst düzeye çıkarmış, ancak Aralık 1999 tarihinden itibaren üretimine ara vermiştir

Zamak ve Pil alaşımları siparişe göre üretildiği için, kapasite kullanımı oldukça düşüktür. Kullanılan çinko fiyatı ve girdi elemanları (Al, Cu, Mg) fiyatların yüksek oluşu maliyeti olumsuz yönde etkilediğinden tüketici firmaların ithalata yönelmelerine neden olmaktadır. Çinko maliyetlerini düşürmek için gereken önlemlerin alınması durumunda Zamak ve Pil alaşımlarında kapasite kullanım oranı da artacaktır.

Teknoloji

Cevher zenginleştirme tesislerimizin tamamına yakını halen Dünya’da en yaygın ve gelişmiş metod olan flotasyon yöntemine göre tasarlanmışlardır. Ancak, bu tesislerin bir çoğunda teknolojik problemlerin yanında mineralojik problemler de olduğundan daha değerli olan seçilmiş (selektif) ürünler yerine daha kolay elde edilebilen toplu (bulk) konsantre üretimine yönelinmiştir. Ayrıca kurtarma randımanları (%60-90) arasında değişmekte olup, bu değerler,

%85-95 olan AB ülkeleri ortalamasına göre düşüktür.

Mevcut konsantrasyon tesislerinin kapasiteleri, rezervlerimizin küçüklüğü nedeniyle bir kaç istisna dışında 100-150 ton/gün civarındadır. Bu kapasitedeki tesisler halen Dünya’da pilot tesis kapsamında yer almaktadır.

Mevcut tesislerin kapasitelerinin düşüklüğü, maliyeti önemli derecede etkilemekte, bu nedenle Dünya şartlarının üzerindeki yüksek tenörlü cevherlerin üretilmesi ve işletilmesi yoluna gidilmektedir.

Oksitli cevherlerde ise zenginleştirme işlemi Çinkur Waelz fırınları ile yapılmaktadır. Waelz sistemi Dünya’da düşük tenörlü (%12 Zn) oksitli cevher ve izabe artıklarının tekrar işlenmesi için geliştirilmiş en son teknolojik yöntem olmakla birlikte, pahalı kok ve enerji girdileri yanında düşük randımanı nedeniyle fazla uygulama alanı bulamamıştır.

Cevher yataklarının oluşumuna paralel olarak ülkemizde sektöre giren çinko-kurşun cevher ve konsantreleri oksitli ve sülfürlü Şekilde bulunmaktadır. Oksitli çinko cevherlerin tamamı yurt içinde ÇİNKUR tarafından tüketilerek elektrolitik külçe çinko elde edilmekte, kurşun içeriği yüksek olan çinko cevherleri ise ihraç edilmektedir.

Ülkede üretilmekte olan sülfürlü cevherlerin yurt içinde alıcısı bulunmadığından, yurt dışına zenginleştirilmiş çinko-kurşun cevherleri veya konsantreleri halinde geçici olarak ihraç edilmektedir. Ayrıca, tuvenan, ayıklanmış konsantre, kalsine ürün olarak da satılmaktadır.

Mevcut konsantrasyon tesislerinin kapasite düşüklüğü, maliyetleri etkilemekte ve düşük tenörlü cevherlerin zenginleştirilmesi yerine yüksek tenörlü cevherlerin flote edilmesine neden olmaktadır.

Sektörde 33,500 ton çinko metal ve 125 ton kadmiyum metal üretim kapasitesi ile en büyük kuruluş ÇİNKUR A.Ş. dir.

Sektörde, Tekno-Uşak Maden A.Ş., Demir Export, Etaş A.Ş. azalan cevher rezervleri ve yüksek konsantre maliyetleri nedenleri ile faaliyetlerine son vermişlerdir.

1993 yılından bu yana selektif konsantre üretimine yönelik çalışan Çanakkale Madencilik, Adana Madencilik, Barit Madencilik ve Ber-Oner tesisleri düşük kapasite ile de olsa faaliyetlerini sürdürmektedirler.

Ülkemizde 1,175,000 ton tuvenan sülfürlü cevher üretim kapasitesi ve 850,000 ton sülfürlü tuvenan cevher işleyerek 100,000 ton/yıl selektif çinko konsantresi ve 25,000 ton/yıl kurşun konsantresi ve 51,000 ton/yıl toplu (bulk) konsantre üretecek zenginleştirme tesisi kapasitesi vardır.

Sektördeki Kuruluşlar

Türkiye çinko-kurşun madenciliği, yapısı itibariyle karışık olduğu kadar madenciliğin en yaygın yapıldığı bir sektördür. Toplam 40’a yakın kuruluşun çalıştığı sektörde; 16’sı sülfürlü, 5 adedi karbonatlı cevherlere ait olmak üzere 21 adet zenginleştirme tesisi mevcuttur. Çizelge 2- 38’de sektörde önemli yeri bulunan belli başlı kuruluşların yıllık üretimleri verilmektedir.

Türkiye’de cevherlerden çinko metal üretimi, Çinkur tarafından gerçekleştirilmektedir. Kurşunda ise yurtiçi izabe tesisleri cevhere dayalı üretime son vermişlerdir. Sektörde en büyük kuruluş durumunda olan Çinkur A.Ş. oksitli cevherlere dayalı üretim yapmaktadır. Kuruluş, %22 Zn içeren 200 bin ton oksitli çinko cevheri kullanımı ile 33,500 ton çinko metal, 125 ton kadmiyum metal üretim kapasitesine sahiptir.

Çinkur, kuruluşuna esas alınan maden rezervlerinde, işletme sırasında ortaya çıkan büyük rezerv eksikliği sonucu yeterli hammadde temininde zorluk çekmektedir.

Halen kuruluş safhasında bulunan sekiz karbonatlı ile üç adet sülfürlü sahada özel madenciler (taşaron) eliyle üretim ve arama-hazırlık çalışmaları yaptırılmaktadır. Sektördeki ikinci büyük kuruluş olan 600 ton/gün tuvenan kapasiteli, Bulgar ortaklı Tekno-Uşak Maden A.Ş. kapanmış ve tesis parçalanarak satılmıştır. Demir Export A.Ş.nin Tirebolu-Köprübaşı sahasındaki faaliyetleri rezerv tükenmesi nedeniyle sona ermiştir. Keza sektörde 40 yıldır faaliyet gösteren Rasih İhsan Madencilik A.Ş., Yozgat-Akdağ işletmesini yüksek maliyetlere karşılık metal fiyatlarının düşmesi nedeniyle kapatmıştır.

1993 yılında devreye giren ve minerolojik bileşimi selektif konsantre üretimine uygun cevherlerle çalışan, Çanakkale Madencilik, Adana Madencilik, Barit Madencilik ve Ber-Oner tesisleri düşük kapasite ile de olsa faaliyetlerini sürdürmektedirler. Rize Çayeli İşletmeleri sülfürlü cevher işleyerek, selektif çinko konsantresi üreten en önemli kuruluşumuzdur. Yılda 650 bin ton cevher işleyerek, 75 bin ton çinko konsantresi üretmektedir.

Sektördeki diğer kuruluşlar satış imkanlarına bağlı olarak aralıklı olarak çalışmaktadırlar.

Çinko-Kurşun Üretimi Yapan Kuruluşların Yıllık Üretim Değerleri (ton).

Firma	Kurşun Metal		Çinko Metal		Kurşun Konsantre		Çinko Konsantre
Firma	Kurulu Kapasite	Fiili Üretim	Kurulu Kapasite	Fiili Üretim	Kurulu Kapasite	Fiili Üretim	Kurulu Kapasite	Fiili Üretim
Çinkur	--	--	3,5000	32,000	--	--	--	--
Tanrıkulu A.Ş.	--	--	10,000	7,000	--	--	--	--
Çayeli Bakır A.Ş.	--	--	--	--	--	--	70,000	70,000
Ber-Oner A.Ş.	--	--	--	--	10,000	6,000	20,000	14,000
Rasih İhsan A.Ş.	--	--	--	--	5,000	3,000	10,000	5,000
Menka A.Ş.	--	--	--	--	5,000	2,000	10,000	4,000
Barit Maden A.Ş.	--	--	--	--	5,000	2,000	10,000	3,000
Demir Export	--	--	--	--	5,000	--	15,000	--
Adana Maden Ltd.	--	--	--	--	--	--	10,000	--
Ç.kale Maden Ltd.	--	--	--	--	5,000	2,000	10,000	6,000

Rekabet Edebilirlik

Ülkemizde maden işletme ve cevher hazırlama tesislerinde birim üretim girdilerinin birim maliyetlerdeki payları Çizelge 'de verilmiştir.

Birim İşletme Girdileri (%).

Gider Nevi	Sülfürlü Maden İşl. (7 İşletme, 1 Proje)	Konsantratör (5 İşletme, 1 proje)
İşçilik	38	20
Malzeme	23	20
Enerji+Yakıt	20	10
Bakım-Onarım	8	8
Diğer	11	25
TOPLAM	100	100
İşçilik Rand. Ton/Yev.	0.8-2.2	0.8-0.4

Kaynak: D.P.T. ,1988 ve Çinkur A.Ş.

Tamamen yatay dilimli rambleli sistemle üretim yapılan oksitli çinko işletmelerinde, birim üretim girdi değerleri Çizelge de verilmiştir.

Oksitli Maden İşletmeleri Üretim Girdileri

Girdi Nevi	Birim Girdi Miktarı	Maliyetteki Payı (%)
-Patlayıcı madde (dinamit karşılığı)	1.5 Kg/T	6.8
-Akaryakıt	8 Lt/T	5.7
-Maden direği	0.024 m3/T	4.6
-Diğer işletme malzemesi	-	8.2
-İşçilik	2.25 Yev/Ton	54.6
-Genel giderler	-	5.8
-Amortisman	-	10.8
-Devlet hakkı ve fon	-	3.5
TOPLAM		100.0

Kaynak: Çinkur A.Ş.

Sektördeki mevcut kuruluşların cevher ve konsantre üretim maliyetleri tam tespit edilememektedir.

Yurtiçi üretim maliyetlerinin gelişmesi hakkında bir fikir vermesi amacıyla çeşitli kuruluşlardan elde edilen ortalama maliyetler Çizelge 2- 41’de verilmektedir.

Oksitli cevher yeraltı üretim maliyetleri 5 yıllık sürede yıllık %66.4 artış hızı ile 12.7 kat artmıştır.

1996 yılı için yeraltı işletmelerinde üretim maliyetinin masif sülfid yataklarda 20-25.$/ton , damar tipi yataklarda 35-30 $/ton arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Dünya çinko madenciliğinde gelişen teknolojiye bağlı olarak özellikle kazı-yükleme-taşımada elde edilen büyük aşamalar sonucunda maden üretim kapasiteleri 7.000-10.000 ton/gün seviyesine çıkmıştır. Yeraltı maden işletmelerinde LHD ve kamyonların ve Jumbo denilen büyük delicilerin kullanılması olağan hale gelmiştir. Ayrıca otomasyon sonucu oldukça pahalıya temin edilen işçilik giderleri düşürülmüş ve üretim randımanları artırılmıştır. Uzaktan kumandalı bu araçların kullanılması ile tehlikeli bölgelerde bile üretim yapılmakta ve işletme kayıpları minimuma indirilmektedir.

Maden üretimindeki maliyet girdileri ve üretim randımanları uygulanan farklı işletme yöntemine göre değişiklik arz etmektedir. ABD’de Missisipi vadisi tipindeki yataklarda ocak başı maliyeti 8-26 $/ton seviyesinde kalmıştır. Yüksek altın ve gümüş içeren cevherlerde ocak başı maliyetinin

76 $/ton olduğu görülmektedir. Oda-topuk yönteminde ocak başı maliyeti 14-15 $/ton civarındadır. ABD dışında faaliyet gösteren 145 madenin ortalama ocak başı maliyeti 18.4 $/ton olarak tespit edilmiştir. Bunlardan açık işletme yöntemi ile çalışanlarda (%15) maliyet 7.40

$/ton’a kadar düşmüştür.

Türkiye’deki 25-30$/ton civarındaki ocak maliyetleri, 15-20$/ton mertebesindeki dünya ortalamasının üzerinde bulunmaktadır. Diğer üreticilerle rekabet edebilmek için bu maliyetlerin düşürülmesi gerekmektedir.

Konsantrasyon giderleri ise besleme tenörüne bağlı olarak değişmektedir. %12-15 Zn+Pb tenörlü cevher besleyerek elde edilen selektif konsantrelerde 60 $/ton, bulk konsantrelerde 50 $/ton civarında teşekkül etmektedir.

Bazı Çinko Cevheri Üreticisi Şirketlerin Üretim Maliyetleri.

Şirket	Bölge	Cevher Üretimi (Ton)	Konsantre Üretimi (Ton)	Üretim/Konsantre Maliyeti ($)	Tesis Kapasitesi
Adana Madencilik	Adana-Kozan Horzum % 15-40 Pb % 30 Zn	1995: 100,000	1995: 24,750	Cevher Üretim Maliyeti: 35 $/ton
Rasih-İhsan	Yozgat-	1992:60,000	1992:7,500	Cevher Maliyeti:	9 ton/saat
Madencilik	Akdağmadeni	1993:38,000	1993:4,750	14$/ton	64,000 Ton/yıl
		1994:--	1994:--	Konst. Maliyeti:	Randıman:
		1995:38,900	1995:4,860	10$/ton	% 85
				Çinko Kons : 250
				$/ton
Beroner	Giresun-ŞKHisar	1993: 25578	1993:2,629Zn, 1,146Pb	Cevher Maliyeti: 1.9-	25 T/h
Madencilik	(Sülfürlü Çinko)	1994: 46,078	1994:1,385Zn, 7,062Pb	4.5
		1995: 51,527	1995:1,735Zn, 7,141Pb	Çinko Kons :170-190
		1996: 51,820	1996:448Zn/5, 300Pb
Oreks	Kayseri-Yahyalı	1990: 9,124	--	37$/ton (Ocak başı)	--
Maden	(Oksit Çinko)	1991: 8,096
		1992: 8,958
		1993: 7,376
		1994: 11,803
		1995: 14,415
Dedeman	Niğde-Yahyalı(K) (Oksit Çinko)	1990-1995 Arası 40,000 ton % 15-20 Zn	--	5$/ton
Dedeman	Niğde-Çamardı- Tekneli(K)	1990-1995 Arası 6,000 ton	--	0.4$/ton
Barit	Gümüşhane	1992: 24,000		KonstÜretim Maliyet	8 t/h
Maden	(Sülfürlü Çinko)	1993: 25,000	1992: 2,800	10$/ton
	% 7 Zn	1994: 32,500	1993: 3,150
		1995: 36,000	1994: 5,100
		1996: 42,000	1995: 2,700
			1996: 2,800
Genç	Trabzon-Maçka	1992: 3,850	1992: 3,600	KonstÜretim Maliyet	1.5 t/h
Maden	(Sülfürlü Çinko)	1993: 4,200	1993:2,700	6.5$/ton
	%7Pb+%15Zn	1994: 6,320	1994: 2,698
		1995: 5,780	1995: 2,350
		1996: 5,890	1996: 2,330
Çİnkur	Kayseri	% 19 Zn+ %5 Pb	1997 yılında	Açıkocak Maliyeti:	Tüv.Cevher
	(Oksit Çinko)	Cevher Üretimi	Waelz tesisinden üretilen %	30$/ton	kapasite:
		1992:31,324	60 Zn içerikli kalsin liç	Genel Randıman:	200,000 Ton/yıl
		1993:23,455	tesisine beslendi	%75	Elektroliz
		1994:25,305			Ünitesi Kap:
		1995:27,475			33,650 ton/yıl
		1996:19,090			Kadmiyum:
		İran’da İthal			125 Ton/yıl
		%35 Zn+%5 Pb
		1997: 14,000
		Piyasadan Temin
		80,910
		Toplam
		1997: 114,000 ton
		%4.5 Cu+ % 7-8 Zn	Konsantre Üretimi	İşçilik Verimleri
Çayeli	Rize-Çayeli			Ayna(Üretim):
Bakır İşlt.	(Sülfürlü Çinko)	Tesise Beslenen	Yıl Cu* Zn**	35 t/yev
		1994*: 93,000	1994 5,400 ----	Maden Genel:	100 t/h
		1995: 485,000	1995 61,500 62,950	18 t/yev.
		1996: 654,000	1996 80,678 74,000	Tüm İşletme:
		*Ekimden sonra	*: % 21 Cu	6.5 t/Yev.
			**: % 50 Zn

Kaynak: İMİB Çinko Envanteri, 1998.

Çinko yerine kullanıcak olan maddelerin teknik uygunluğunun yanı sıra, fiyat olarak da uygun olması önemlidir. Çinkonun alüminyum ve plastiklerle olan rekabetin artmasına rağmen, galvanizasyon ve dökümcülükte çinko etkinliğini sürdürmektedir.

Ağırlık sınırlamasının veya yüzey cilalarının önemli olduğu dökümcülük alanında, alüminyum ve magnezyum çinko ile rekabet halinde bulunmaktadır. Kaplama ve yüzey cilalama tekniklerinin gelişmesiyle, plastikler de çinko ile rekabete girmiş bulunmaktadır. Ancak ince döküm ve yeni geliştirilen çinko alaşımları sayesinde özellikle makina-techizat ve ulaşım sektöründe çinkonun üstünlüğü devam etmektedir. Günümüzde çinko fiatlarının alüminyum ve plastikten pek farklı olmamasına rağmen, dayanıklılığı açısından çinko tercih edilmektedir.

Demir ve çelik ürünlerinin aşınmaya karşı korunmasında, kaplama malzemesi olarak çinko yerine başka bir madde tercih edilmemektedir. Bazı ulaşım ve inşaat işlerindeki kaplamalarda, galvanize çelik yerine, çinko-alüminyum alaşımları kullanılmaktadır. Bazı sınırlı uygulamalar için rakip materyaller arasında, seramik ve plastik kaplamalar ve kadmiyum ve alüminyum kaplamalı özel çelikler de olabilmektedir. Günümüzde eskiden çok kullanılan gemi malzemeleri, su boruları ve mil yataklarında kullanılan pirincin yerini, alüminyum alaşımlar, paslanmaz çelikler veya plastikler almıştır.

Kimya ve boya sanayiinde çinkoya alternatif olarak titanyum oksit, mağnezyum ve alüminyum bileşikleri kullanılmakta olup seramik ve emaye sanayiinde ise çinko yerine zirkon bileşikleri kullanılmaya başlanmıştır.

İkincil çinko kullanımı Dünya genelinde hızla yaygınlaşmaktadır. Diğer bazı metallerin tersine, ikincil çinko kaynakları çok çeşitli formlarda olabilmektedir. İzabe işlemleri basittir ve değişik ürünlerin elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Bazı kaynaklara göre 1995 yılında 475 bin ton rafine çinko, salt ikincil çinko ürünlerinden elde edilmiştir.Bu da yaklaşık olarak üretimin % 6.5’ini oluşturmaktadır. Ancak çinko ve çinko alaşımlarının, çinko artıklarının doğrudan kullanımı (örneğin ikincil pirinç üretimi gibi) dikkate alındığında, ikincil kaynaklardan karşılanan toplam çinko miktarının 1.94 milyon ton civarında olduğu ve bunun da toplam üretimin % 27 sini oluşturduğu kabul edilmektedir. İkincil çinko kaynakları olan çinko ürünlerinin geri dönüş sürelerinin çok uzun olduğu (50-100 yıl) dikkate alındığında bu rakamların ileriki yıllarda dahada artacağı tahmin edilmektedir.İkincil çinko kaynakları potansiyel rezerv olarak önemini tüm dünyada korumaktadır. Tüketimin tarihsel süreci dikkate alındığında üretilen çinkonun % 80 ni ikincil kaynak olarak geri dönecek ve bu süreç bu ürünlerinde geri dönmeleriyle devam edecektir.

v.b. nedenlerle aralarında gümrüklerin kaldırılması ve birlik sağlanması amacıyla kurulmuştur. Topluluk içinde bu amaca yönelik bir madencilik komisyonu kurulmuş olup, topluluğun madencilik politikasını yönlendirmektedir.

ABD, Kanada ve Meksika tarafından oluşturulan, kuruluş aşamasındaki NAFTA (Kuzey Amerika Devletleri Ticaret Birliği) potansiyeli bakımından Dünya çinko-kurşun ticaretinde önemli yer alacaktır.

Türkiye’nin çinko metal tüketimi yılda 60,000 ton civarındadır. Önümüzdeki yıllar için çinko metal tüketiminde artış %4 civarinda olacaktır. Bu tüketimin 35,000 ton’u Kayseri’deki Çinkur A.Ş. tarafından karşılanmakta, 10,000 ton’u geçici ihraç yolu ile Türkiye’den ihraç edilen çinko madeni karşılığı olarak ülkemiz girmekte ve 20,000 ton külçe çinko yurt dışında doğrudan ithal yoluyla temin edilmektedir.

Teknoloji

Kayseri, Zamantı bölgesinde çinko cevheri genellikle oksit ve karbonat mineralleri halinde bulunmakta; sülfür minerallleri ise Karadeniz, Batı Anadolu, Orta Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Kayseri’de kurulu bulunan Çinkur A.Ş.’ne ait izabe tesislerinde Waelz metodu ile olsit çinkolardan metal çinko elde edilmektedir. Sülfür çinko minerallerinden metal çinko elde edecek izabe tesisi yoktur. Kurşun metali ise sadece ikincil üretim olarak hurda kurşun metallerinin ergiltilmesi sonucu tekrar kurşun metali kazanılması ile sağlanmaktadır. Bunun dışında sülfür veya oksit kurşun minerallerinden metal elde edilen izabe yoktur. Büyük cevher kapasitelerinde bulk çinko ve kurşun madeni izabesinde kullanılan Imperial Smelting izabe sistemi henüz ülkemizde kurulmamıştır.

Rekabet Edebilirlik

Ülkemizde kurşun cevherinden kurşun metali elde eden izabe tesisi olmadığı için kurşun konusunda rekabet söz konusu değildir. Oksitli çinko cevherinden, Waelz metodu ile çinko metali üretilen Kayseri’deki çinko izabe tesislerinin kapasitelerinin çok küçük ve izabe teknolojisinin eski olması nedeniyle birim maliyetleri Dünya standartlarına göre yüksektir. Bu sistemde elektrik enerjisine fazla ihtiyaç olduğundan ve Türkiye’de elektrik enerjisi fiyatlarının yüksekliği nedeniyle metal maliyet değerleri yüksek olmaktadır.

UZUN DÖNEMDE (2000-2023)

Uzun dönemde özellikle çinko metali ihtiyacının gelişme oranı ve endüstrileşme nedeniyle yıllık olarak %4 civarinda artacağı hesaplanmaktadır. Buna karşılık Kayseri, Zamantı bölgesindeki oksitli çinko rezervleri azalmakta ve bugün dahi yeterli tenör ve üretim olmadığı için dış ülkeden (İran) cevher gelmektedir. Süfürlü çinko yatakları ise, Türkiye’nin birçok yerinde görülmesine rağmen büyük üretim yapılacak rezervler henüz saptanamamıştır. Rize’de bulunan Çayeli Bakır İşletmeleri’nde bakırın yanında bulunan sülfür çinko selektif konsantre olarak alınmakta ve toplam 10 milyon ton rezervi ile Türkiye’nin şu anda en büyük cevher yatağını oluşturmaktadır.

Ayrıca Eti Holding A.Ş.’ye ait Siirt Madenköy bakır yatağının 14 milyon ton cevher rezervi olup bakır cevherinin yanında çinko sülfür de bulunmakta ancak henüz işletilmemektedir. Bu yatağın çalıştırılır hale getirilmesi durumunda çinko üretimine katkı sağlanacaktır Günümüz teknolojisinde birim maliyetlerin ucuz olabilmesi için üretimlerin büyük olması gerekmektedir. Bunu için de çinko ve kurşun yataklarının rezervlerinin en az 5 milyon ton’un üzerinde olması zorunludur. Küçük üretimler ile yapılan çalışmalarda maliyetlerin rekabet gücü zayıf kalmaktadır.

Dünya’da kurşun tüketimindeki artış hızı azalarak devam etmektedir. Kurşunun kullanıldığı yerlerde birçok ikame maddeleri kullanılır hale gelmiştir. Bu durum göz önüne alındığında kurşun metalinin yıllık tüketim artışı %2-3 civarinda olacaktır. Çoğunlukla çinko madeni ile beraber bulunan kurşun, bu üretimler sırasında elde edilecektir.

KAYNAKÇA

BOGDANOV Y.V., KURTYDEV I., 1973 Classification of Stratified Copper and Lead-Zinc Depositst and Regularities of Their Distubution. pp 59-65 Ore in Sediments Springer-Verlag
SCHADLUN T.N., 1973 On the Origin of “Kies” Ore and Pb-Zn Deposits in Sediments pp 267- 275-Ores in Sediments-Springer-Verlag
CALLAHAN W.H., 1964 Paleopysiographic Premises for Prospecting for Strata-Brund Base Metal Deposity in Carbonate
ROUTHIER P., 1984 Where are the Metals for the Future BRGM
NALDRETT A.J., 1989 Magmatic Sulfide Deposits Oxford University Press
ÖZPEKER I., 1991 Balya Pb-Zn Yataklarının Değerlendirilmesi İTÜ YBYK UYG-AR Merkezi Md.
ÖZPEKER I., 1984 Maden Yatakları İTÜ Maden Ofset Atölyesi
ÖZPEKER I, 1983 Çanakkale-Yenice-Hamdibey Köyü Pb-Zn Yataklarının Jeolojisi ve Değerlendirilmesi İTÜ YBYK UYG-AR Merkezi
TEMUR S., 1989 Bolkardağ Yöresi Çinko-Kurşun Yataklarının İncelenmesi S.Ü. Arş.Proj. No: 659
DORA Ö., 1977 The Strata-Bound Lead-Zinc Deposits from Menderes Massif in Bayındır pp 220-232 Time and Strafa-Boun Ore Deposits-Springer-Verlag
STRAUSS G.K., MADEL J., ALONSO F.F., 1977 Exploration Practice for Strata-Bound Volvanogenic Sulfide Deposits in the Spanish Portuguese Pyrite Belt Time and Strata-Bound Ore Deposits-Springer-Verlag.
Lead and Zinc Statistics Monthly bulletin of the International
D.W.; Lead-1991-1992
Lead-1995, Canadian Minerals Yearbook,Chapter Reprint
GÜLEÇ K. ; Pb-Zn-Cu Çalışma Raporları
Bakır ve Prit Madenciliği, Ankara 1992 , DPT VI Beşyıllık Plan Ö.İ.K
Boliden Internet ; Pb-Zn-Cu-Au-Ag İle İlgili Bilgiler
Kurşun ve Kurşun Bileşikleri, Aralık 1979;Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Ş.
Mineral Commodity Summaries 1995, USBM
CHADWİCK J. ; Mining Zinc and Lead at top of the World;Mining Magazine, October 1994, 205-212
BOWERS G. and THOMAS A., Investment Focus, Mining Magazine, January 1995, 27-30
Mining Activity Survey, Mining Magazine, January ,1996, 41-53
E&MJ ;International Directory of Mining, 1996, An Intertec Publication
Metal Bulletin , Mining Directory, 1996, Mining and Mine-Equipment Companies Worldwide, Don Nelson Publications
CUMMİS, A.B., GİVEN, I. SME, Mining Engineering Handbook A, Vol 1, Vol 2 , Newyork 1973
Mining Magazine ,Annual Review 1996
Mining Magazine- May 1994

Comodity Review 95, Lead 94-95
SX-EW , Copper burns bright , E&MJ Dec 95, 24-30
Magma, E&MJ, Dec 95, 34-45
Annual Survey,E&MJ, Jan 96, 20-25
Minerals Processing, Mining Engineering, May 1994, 440-451
Zn-Pb-Cd Raporu, VII Beş Yıllık Kalkınma Plan, Demir Dışı Metaller Ö.İ.K,
.Kurşun ve Kurşun Bileşikleri, Kimya Sektör Araştırması, Türkiye Sinai Kalkınma Bankası, Yayın No: Kimya, 18, Aralık 1979
Türkiye Kurşun-Çinko Envanteri, M.T.A Yayınları, No:199, Ankara,1993.
Metal Maden, Türkiye İhracat Dergisi, Cilt:7, sayı,37, Ocak-Şubat, 1997
Kazue MORİYA, Lead Smelting And Refining Its Current Status And Future, Lead-Zinc’90, Edited By: T.S.Mackey&R.D.Prengaman, The Minerals, Metal And Materials Society, 1990, pp:23-28
R.A.DAVEY, Towards AD 2000, Lead-Zinc’90, Edited By: T.S.Mackey&R.D.Prengaman, The Minerals, Metal And Materials Society, 1990, pp:39-54.
Lead and Zinc, Study Group, July 1996, January
Lead and Zinc İstatistikleri
İMİB Çalışma Raporları ( 1995, 1996, 1997, 1998)
Türkiye Kurşun Envanteri, Edt: Ekrem Yüce, İMİB Yayınları, Temmuz 1998, İstanbul
BARTHOLOME P. EVRARO P., 1973 Diagenetic Ore-foming Processes at Kamoto, Katanga pp. 21-43-Ores in Sediments-Springer-Verlay
BOGDANOV Y.V., KURTYDEV I., 1973 Classification of Stratified Copper and Lead-Zinc Depositst and Regularities of Their Distubution. pp 59-65 Ore in Sediments-Springer-Verlag
MONSEUR G., REL J., 1973 Reef Environment and Stratiform Ore Deposits pp 195-209-Ores in Sediments-Springer-Verlag
SCHADLUN T.N., 1973 On the Origin of “Kies” Ore and Pb-Zn Deposits in Sediments pp 267- 275-Ores in Sediments-Springer-Verlag
BERNARD A.S., 1973 Metallagenetic Processes of Intra-Karstic Sedimentation pp 43-59-Ores in Sediments-Springer-Verlag
CALLAHAN W.H., 1964 Paleopysiographic Premises for Prospecting for Strata-Brund Base Metal Deposity in Carbonate
ROUTHIER P., 1984 Where are the Metals for the Future BRGM
NALDRETT A.J., 1989 Magmatic Sulfide Deposits Oxford University Press
GERMAN C.R., BAKER E.T., KUNKHAMMER G., 1995 Regional setting of hydrothermal activity, pp 3-17, Hydrothermal Vents and Processes-Geol.
NURTONW B.J., VAN DOVER C., SOUTHWARD E., 1995 Geological Setting and Echology Broken Spur Hydrothemal vent Field. 29o10’ N on the Mid-Atlantic-Ridge pp 33-43- Hydrothermal Vents and Processes-Geol.Soc.
ÖZPEKER I., 1991 Balya Pb-Zn Yataklarının Değerlendirilmesi İTÜ YBYK UYG-AR Merkezi Md.
ÖZPEKER I., SEYMEN İ., EREN R.H., UZ B., 1991 Dedeman Ticaret A.Ş.’nin Tekneli Pb-Zn Yataklarının Jeolojisi ve Değerlendirilmesi Projesi İTÜ YBYK UYG-AR Merkezi

ÖZPEKER I., 1984 Maden Yatakları İTÜ Maden Ofset Atölyesi
ÖZPEKER I, 1983 Çanakkale-Yenice-Hamdibey Köyü Pb-Zn Yataklarının Jeolojisi ve Değerlendirilmesi İTÜ YBYK UYG-AR Merkezi
ÖZPEKER I., 1980 Tortul ve Başkalaşım Yatakları İTÜ Maden Fak. Ofset Atölyesi
TEMUR S., 1989 Bolkardağ Yöresi Çinko-Kurşun Yataklarının İncelenmesi S.Ü. Arş.Proj. No: 659
SİMİRNOV V.J. 1977 Factor of Time in Formation of Strata-Bound Ore Deposits Time-and Strata-Bound Ore Deposits pp 3-19 Springer Verlag
DORA Ö., 1977 The Strata-Bound Lead-Zinc Deposits from Menderes Massif in Bayındır pp 220-232 Time and Strafa-Boun Ore Deposits-Springer-Verlag
STRAUSS G.K., MADEL J., ALONSO F.F., 1977 Exploration Practice for Strata-Bound Volvanogenic Sulfide Deposits in the Sponish Portuguese Pyrite Belt Time and Strata-Bound Ore Deposits-Springer-Verlag.
KRASNOV S.G., CHERKASHEV G.A., 1995 Detailed geographical studies of hydrothermal fields in the North Atlantic pp 43-65 Hydrothermal Vents and Processes Soc.
MILLS R.A., 1995 Hydrothermal Deposits and Metalliterous sediments from TAG 26o N Mid- Atlantic-Ridge, pp 121-133- Hydrothermal Vents and Processes Soc.
1990 Canadian Minerals Yearbook , Review and Outlook
Copper Bulletin- July 1996
Lead and Zinc Statistics Monthly bulletin of the International
Lead and Zinc, Study Group, July 1996, January
Annuaire Des Mineraux Du Canada, 1985 APERCU ET Perspectives
International Copper Study Group Monthly Publication, Vol:3 No:7
EDELSTEİN D. ; Copper-1992
D.W.; Lead-1991-1992
JOLY H.J ; Zinc-1992
inc-1995,Canadian Minerals Yearbook,Chapter Reprint
Copper-1995, Canadian Minerals Yearbook,Chapter Reprint
Lead-1995, Canadian Minerals Yearbook,Chapter Reprint
GÜLEÇ K. ; Pb-Zn-Cu Çalışma Raporları
Pocket Guide to World Zinc
Bakır ve Prit Madenciliği, Ankara 1992 , DPT VI Beşyıllık Plan Ö.İ.K
Boliden Internet ; Pb-Zn-Cu-Au-Ag İle İlgili Bilgiler
Kurşun ve Kurşun Bileşikleri, Aralık 1979;Türkiye Sınai Kalkınma Bankası Ş.
Madencilik, Özel Sayı (Bakır), Ţubat 1994;Maden Müh Odası Yayını
Çinko Kurşun Kadmiyum, Ankara 1992 ; DPT VI Beşyıllık Plan Ö.İ.K
Mineral Commodity Summaries 1995, USBM
Bakır, Ankara, 1976 MTA yayınları, 159
Copper a Materials Survey, Mc Mahan, USBM
Madencilik Araştırması, Mart 1983, Sınai Kalkınma

CENTO Copper Ores, Ankara 1977, Cento
Çinko, Şubat 1980, Sınai Kalkınma Bankası
Envanter Anket form, Sınai Kalkınma Bankası
KENNEDY A. ; VALLEY H. , World Class Copper Mine
Mining Magazine, March, 1991, 132-138
The Challanger of La Escondida, Mining Magazine, November 1991, 294-302
CHADWİCK J. ; Magma From the Ashes, Mining Magazine, October 1992, 221-237
Copper Supplement, Mining Magazine, April 1993, 169-200
CLİFFORD D.; Breaking New Ground in Argentina ;Mining Magazine, October 1993, 176-179
CHADWİCK J. ;Magma’s Lower K Proceeds at last,Mining Magazine, October 1994, 186-192
CHADWİCK J. , Minera Bismark,Mining Magazine, October 1994, 195-201
CHADWİCK J. ; Mining Zinc and Lead at top of the World;Mining Magazine, October 1994, 205-212
CHADWİCK ,Zaldivar, Mining Magazine, November 1994, 271-277
BOWERS G. and THOMAS A., Investment Focus, Mining Magazine, January 1995, 27-30
BREWİS Tony , Copper Looking Forward, Mining Magazine, January ,1996, 2
Mining Activity Survey, Mining Magazine, January ,1996, 41-53
El Abra, Mining Magazine, May 1996, 290-291
J. ,Candelaria,Mining Engineering, September 1996
E&MJ ;International Directory of Mining, 1996, An Intertec Publication
Metal Bulletin , Mining Directory, 1996, Mining and Mine-Equipment Companies Worldwide, Don Nelson Publications
Dr. SALTOĞLU S. , Madenlerde Üretim Yöntemleri, İ.T.Ü Maden Fakültesi Yayını, Sayı 1151
Dr. KÖSE H. ; Madenlerde Yeraltı Üretim Yöntemleri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, MM/MAD-88 EY 014
Handbook of Underground Drilling, Tamrock, Finland, 1983
CUMMİS, A.B., GİVEN, I. SME, Mining Engineering Handbook A, Vol 1, Vol 2, Newyork 1973
BİRÖN, C., ARIOĞLU, E.,Madenlerde Tahkimat İşleri ve Tasarımı, Birsen Yayınevi, İstanbul 1980
Maden Cevherleri İhtisas Komisyonları Dizisi (Bakır), Mühendislik Araştırma Grubu, Ankara, Temmuz 1985
Mining Magazine ,Annual Review 1996
Mining Magazine- May 1994
Comodity Review 95, Cobalt 46-47
Comodity Review 95, Copper 50-51
Comodity Review 95, Lead 94-95
Comodity Review 95, Zinc 190-191
Comodity Review 95, Gold 68-69
SX-EW , Copper burns bright , E&MJ Dec 95, 24-30
Magma, E&MJ, Dec 95, 34-45
Annual Survey,E&MJ, Jan 96, 20-25
Boliden, Mining Magazine, Nov.92, 307-311
SarChesmak, Mining Magazine, Oct. 91, 192-196
Magma, Mining Magazine, Oct.92, 223-238
Minerals Processing, Mining Engineering, May 1994, 440-451
Cu Production in Russia, Mining Magazine, Feb 1994, 56-57
Cu Hydrometalurgy,Evolution & Milestone, 118-123
BOR Y. F. , Ekstraktif Metalurji Prensipleri, KısımII, İ.T.Ü matbaası, İstanbul 1989
Zn-Pb-Cd Raporu, VII Beş Yıllık Kalkınma Plan, Demir Dışı Metaller Ö.İ.K,
DENNİSW.H. , Çev: TULGAR Erman , Demirden Gayri Metaller Metalurjisi, Kısım I,

İ.T.Ü Matbaası, İstanbul 1971

Mineral Commodity Summaries ,U.S. Dept. of Interior, Bureau of Mines, 1991
Maden Cevherleri İhtisas Komisyonları Dizisi (Bakır), Mühendislik Araştırma Grubu, Ankara, Temmuz 1985
TOLUN R. , ATAK S. , Flotasyon ve Uygulamaları,Cevher Hazırlama El Kitabı, Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı Yayınları
ATAK S. , Flotasyon,İlkeleri ve Uygulamaları, İTÜ Gümüşsuyu Matbaası, İstanbul
.Kurşun ve Kurşun Bileşikleri, Kimya Sektör Araştırması, Türkiye Sinai Kalkınma Bankası, Yayın No: Kimya, 18, Aralık 1979
Türkiye Kurşun-Çinko Envanteri, M.T.A Yayınları, No:199, Ankara,1993.
Metal Maden, Türkiye İhracat Dergisi, Cilt:7, sayı,37, Ocak-Şubat, 1997
Fuat Yavuz BOR, Ekstraktif Metalurji Prensipleri, Kısım II, İTÜ Matbaası, İstanbul,
Erman TULGAR, Demirden Gayri Metaller Metalurjisi, H.Dennis, Çeviri, İTÜ Matbaası,İstanbul, 1971