Demir

Demir

Tanım ve Kapsam

Demir cevheri yer kabuğunda en çok bulunan ve tüm metaller içinde en çok kullanılan olup, tarih boyunca büyük öneme sahip olmuştur. Dış çekirdek eriyik halde “demir ve nikel”den iç çekirdek ise; katı halde bulunan “demir ve nikel”den oluşmaktadır. Demir doğada bileşik halinde bulunur. Çeliğin hammaddesi olup endüstriyel olarak önemlidir. Gelişen teknoloji içinde demir çelik endüstrisi önemli bir yere sahiptir. Bir ülkenin demir-çelik üretimi ve tüketimi o ülkenin ekonomik gücüyle ve gelişmişliği ile yakından ilgilidir. Demir-çelik sanayiinde gözlenen gelişmeler ile kalkınma süreci arasındaki yakın ilişkinin sebebi, demir-çelik ürünlerinin tüm endüstriyel dallara girdi vermesinden kaynaklanmaktadır.

 Dünya’da Demir

Günümüzde ülkelerin ekonomik gelişmişlik göstergelerinden kişi başına düşen gayri safi milli hasılanın yanı sıra kişi başına düşen demir-çelik tüketimi ile de ölçülebilmektedir. Kişi başına nihai çelik ürünleri tüketimi dünya ortalaması 2015 yılı verilerine göre 208 kg olarak gerçekleşmiştir. Ülkeler bazında bakılacak olur ise 2015 yılı itibarıyla kişi başına nihai çelik ürünleri tüketiminde 1.113 kg ile ilk sırayı Güney Kore almaktadır. Güney Kore’yi 627,4 kg ile Çek Cumhuriyeti ve Çek Cumhuriyeti’ni de 497,3 kg ile Japonya izlemektedir. Türkiye’de ise kişi başına kg olarak nihai çelik tüketimi 437 kg olarak gerçekleşmiştir. Türkiye 2009 yılında 250,9 kg seviyesinde olan kişi başı çelik ürünleri tüketimi ile dünyada 13. sırada iken 2015 yılı itibariyle 437 kg tüketim miktarı ile 7. sıraya yükselerek Fransa, İtalya ve İngiltere gibi gelişmiş Avrupa ülkelerinden daha fazla kişi başına nihai çelik ürünleri tüketmiştir (Tablo 1).

Dünyadaki demir cevher rezervleri potansiyel olarak 330 milyar tondur. İşletilebilir rezerv 172,5 milyar ton olarak bilinmektedir. Bu rezervlerin 154,5 milyar tonluk bölümü (%90) Avustralya, Rusya, Brezilya, Çin, Hindistan, Ukrayna, Kanada, İsveç, ABD, İran, Kazakistan ve Güney Afrika ülkelerinde bulunmaktadır. 18 milyar tonluk kısmı ise dünyanın diğer ülkelerinde bulunmaktadır. (Mineral Commodity Summeries 2017).

Dünyada yüksek Fe içerikli cevher üretimi; 2009 yılında 1,595 milyar ton iken 2016 yılı içerisinde 2,228 milyar ton olarak gerçekleşmiştir. Dünyada önemli demir üretici ülkeler, en büyük rezervlere sahip ülkelerdir. Büyük rezervlere sahip ülkeler kendi demir cevheri gereksinimlerinin yanı sıra dünya ülkelerinin gereksinimlerini de karşılamaktadır.

Dünyanın en büyük demir cevheri üretici firmaları arasında ilk 10 sırayı alan firmalar ve miktarları baz alındığı zaman; bu firmaların 7’si Avusturalya’da yer almaktadır. Dünyanın en büyük demir madeni işletmesi, Rio Tinto’nun Batı Avusturalya’da bulunan Hamersley demir cevheri madenidir. Tek işletme olarak faaliyet göstermektedir. Bu maden aynı zamanda dünyada üretim maliyetlerinin en düşük olduğu işletmedir. Brezilya’da bulunan Vale’s Carajas Maden Kompleksi dünyanın ikinci büyük işletmesidir. Madende üç ayrı açık ocak mevcuttur. İşletmelerdeki demir cevheri tenörü %66 olup bu tenör değeri dünyadaki çoğu madenden üretilen demir cevherinin zenginleştirme sonrası ulaştığı tenöre eşdeğerdir. Dünyada tenörü en yüksek olan maden rezervi olarak bilinmektedir. Büyük demir cevheri üreticisi ülkeler; Avustralya, Brezilya, Çin, Hindistan ve Rusya’dır. Dünyada ilk sıralarda yer alan ihracatçı ülkeler; Avustralya, Brezilya, Kanada, Güney Afrika ve Ukrayna’dır. Çin, Japonya, Güney Kore ve AB ülkeleri de başlıca alıcı konumundadır. Dünyada 2015 yılında 1,5 milyar ton civarında demir cevheri ticareti yapılmıştır. Bu ticaretten %56,52’lik ihracat payıyla Avusturalya birinci sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi sırasıyla; Brezilya (%25,56), Ukrayna (%3,19), Güney Afrika (%2,91) ve Kanada (%2,59) takip etmektedir.

Tablo 1: Dünya Demir Cevheri rezervleri (Mineral Commodity Summaries, 2017)

Demir cevheri fiyatları 2002 yılında 13 $/ton’dan 2008 yılına kadar kademeli olarak 70 $/ton seviyelerine yükselmiştir. Fiyatlar, 2009 -2013 yılları arasında 140 $/ton dolaylarında dalgalı bir seyir izlemiştir. 2014 yılında 90-100 $/ton aralığında seyreden demir cevheri fiyatları 2015 yılında 55,21 $/ton, 2016 yılında 57,71 $/ton olmuştur. Dünyadaki demir cevheri fiyatlarındaki değişim ve dalgalanmalar diğer metal fiyatları ve Çin ekonomisiyle yakından ilişkilidir. Yıllara göre demir cevheri fiyatları Şekil 1’de gösterilmiştir.

Demir cevheri fiyatlarına Çin’in çok büyük etkisi olmaktadır. Dünya Bankası raporlarına göre, 2015 yılında %3,2, 2016 yılında %3,1 büyüyen dünya ekonomisinin, 2017 yılında ise %3,4 büyümesi beklenmektedir. Demir çelik sektörünün en büyüklerinden olan Çin’de, 2008 krizi sonrası yüksek büyüme dönemi başlamıştır. Çin bunu başarmak adına özel sektörü destekleyici adımlar atarken, Yuan’ın dolar karşısındaki değer kaybını da desteklemiştir.

2017’nin ikinci yarısında yükselişe geçen demir cevheri 90 dolar bölgesinin üzerine yerleşmediği sürece demir fiyatlarındaki yükseliş sınırlı kalabilir. Ancak, büyük üreticilerin Çin beklentilerine göre 2018 yılında demir cevher fiyatının düşeceği ve 50 dolar civarına yerleşeceği beklentisi ağırlıktadır.

 Türkiye’de Demir

Ülkemizin işletilebilir toplam demir cevheri rezervi az, alt yapısı olmayan bölgelerde ve küçük sahalardan oluşmaktadır. Ülkemizde bilinen entegre demir-çelik fabrikalarında kullanılabilecek özellikteki yüksek tenörlü demir cevheri rezervleri; Sivas, Malatya, Erzincan, Bingöl, Adana ve Kayseri bölgelerinde yoğunlaşmış olup bu cevherlerin yanı sıra Ankara, Balıkesir ve Adapazarı bölgelerinde de değişik büyüklüklerde çimento tesislerinde kullanıma uygun demir cevheri rezervleri mevcuttur. Ülkemizin işletilebilir demir rezervi miktarı 115 milyon tondur. Ülkemizin 7,1 milyon tonluk yıllık üretim kapasitesi bulunmakta olup üretim miktarının büyük bir kısmı (6 Milyon ton) ülkemiz entegre demir-çelik fabrikalarında kullanılırken, düşük tenörlü demirler çimento sektöründe farine katılarak klinker (yarı mamül) yapımında ve ince öğütülmüş 50.000 ton kadar manyetit cevheri kömür zenginleştirme prosesinde ağır ortam yaratmada (lavvar) kullanılmaktadır. Yeni yatakların tespit edilememesi durumunda, mevcut rezerv 7,1 milyon ton yıllık üretim kapasitesine göre 16 yıl sonunda, ihtiyaçların tamamının ülke içinde karşılanması halinde ise 7 yıl sonunda tükenecektir (Tablo 2).

Ülkemiz yıllık yüksek tenörlü 16,5 milyon tonluk demir cevheri ihtiyacının 6 milyon tonu (%36,4) yurt içinden, geriye kalan 10,5 milyon tonu (%63,6) ise yurt dışından ithalat yolu ile karşılanmaktadır.

Yurtiçi yüksek tenörlü cevher ihtiyacının, 1,5 milyon ton %66,5 Fe içerikli pelet ve 0,75 milyon ton parça-toz demir cevheri olmak üzere toplam 2,25 milyon tonu Sivas-Divriği’de bulunan ocak ve tesislerde üretilmektedir.

Demir çelik sektöründe normal dönemlerde ve kriz dönemlerinde, hammadde ihtiyacının ülke kaynaklarından temin edilebilmesi çok önemlidir. Bu nedenle artık düşük %Fe içerikli ve/veya cevherde empürite içeren sahaların değerlendirilmesi gerekmektedir. Zenginleştirme gerektiren bu cevherlerin kazanılabilmesi için zenginleştirme tesisleri kurulması zorunludur.

Demir cevheri, ülkemizde kömürden sonra en yüksek bedel ödenerek ithal edilen hammaddeler arasında ikinci sırada gelmektedir. Türkiye’nin 2005-2016 yılları arasında yapmış olduğu demir cevheri ithalat ve ihracat değerleri Tablo 46’da verilmiştir. 2016 yılında demir cevheri ithalatı 697.699.037 $ karşılığında 10.420.731 ton olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 45’de görülen az miktarlardaki ihracatlar ise yurtiçinde değerlendirilmesi zor olan düşük %Fe tenörlü ve/veya yüksek empüriteli cevherler olup Çin’e satılmaktadırlar. Çin bu cevherleri paçal yolu ile kullanmaktadır.

Tablo 2: Ülkemizde yıllara göre demir cevheri üretimi

Kaynak: MİGEM

Tablo 3: Ülkemizde yıllara göre demir cevheri ithalat ve ihracat rakamları

 Kaynak:Madencilik Politikaları ÖzeI İhtisas Komisyonu Raporu