Fosfat

 Fosfat

Yeterli saflık ve miktarda fosfatlı mineraller içeren kayalara fosfat veya fosfat kayası denir.

Dünya nüfusunun artmasına bağlı olarak, hayati önem taşıyan beslenme sorunu ortaya çıkmış; ekilebilir tarım alanlarının sınırlı oluşundan dolayı, gittikçe artan dünya nüfusunun beslenmesi için bu alanlardan daha fazla ürün elde etme yoluna gidilmiştir. Bu nedenle tarımın modernleşmesi gerekmektedir. Modern tarımda kimyasal gübrelerin, özellikle fosfatlı gübrelerin önemi çok büyüktür. Bundan dolayı canlıların gelişmesinde etkin bir besin maddesi olan fosfata, dünyadaki açlığın ortadan kaldırılmasında önemli stratejik bir hammadde olarak bakılmaktadır. Bu amaca yönelik yapılan araştırmalar sonucu dünyada elverişli fosfat yatakları bulunmuş ve geliştirilmiştir. . www.madenpark.com Türkiye'nin Maden Portalı .

Nüfus artışına bağlı olarak gıda temini gerektiğinden gelecekte fosfatlı gübrelere olan ihtiyaç daha da artacaktır. Bunun için fosfat temel hammaddesinin geleceğine umutla bakılmaktadır.

Peru ve Şili guano fosfatlarının Avrupa'ya ihracı 1841'de başlamıştır. Almanya ise, 1864'te apatit üretmeye başlamış ve üretim 1880'de 50.000 ton'a ulaşmıştır. Fransızlar 1873'te Kuzey Afrika fosfatlarını keşfetmişlerdir. Tunus'ta fosfat ruhsatları 1895'te verilmiş, Fas fosfatları ise 1912'de bulunmuştur.

 20.yüzyıl başlarında talebin çok artması nedeniyle A.B.D'deki Flori'da Fosfat Yatakları üretime açılmış, daha sonra da Fas ve Tunus fosfatları çalıştırılmıştır. Dünya fosfat kayası ticaretinde A.B.D ve Kuzey Afrika Ülkeleri önemli bir yer tutmuşlardır.

Dünya üretimi bugün yılda 160 milyon tona ulaşmış olan fosfatın büyük bir kısmı deniz aşırı mesafelerde taşınmakta ve bu konuda petrol, kömür ve demirden sonra gelmektedir.

Atom numarası 15, atom ağırlığı 30.97 olan fosfor periyodik tablonun 5. grubunda bulunmaktadır. Oksijene olan afinitesinin çok yüksek olması nedeniyle litofil bir elementtir. Ayrıca C, H, N, O gibi canlı bünyelerin önemli bir yapı elementi olması nedeniyle de biyolojik önemi vardır. Bu nedenlerle tabiatta asla serbest halde bulunmaz; fosforik asidin tuzu ve esterleri halinde bulunur . www.madenpark.com Türkiye'nin Maden Portalı .

Yer kabuğunda bulunan ve % 1'in üzerinde P2O5 içeren minerallerin sayısı 200'ü geçmektedir. Bunların en önemli ve primer fosfat minerali "apatit"tir. Apatit Ca5(PO4)3F, Cl, OH, CO3 genel formülü ile ifade edilir. Bu genel formüldeki F, Cl, OH ve CO3 iyonlarının değişimi ile florapatit, klorapatit, hidroksil apatit ve karbonat apatit şeklinde isimlendirilir. Ekonomik anlamda genellikle sedimanter yataklarda fosfat kayası, magmatik yataklarda ise apatit terimleri kullanılır. Fosforit terimi fosfatla eşanlamlı olup, çoğunlukla denizel kökenli fosfat kayaları için kullanılır. Karbonat apatitlerde apatitin izotropik ve anizotropik şekilde bulunuşuna göre kollofan (collophane) ve frankolit (francolite) olarak adlandırılır. Apatitin kristal öz şekilsiz olanına da dahlit (dahlite) adı verilmektedir.

Fosfat, tane tiplerine göre de tarif edilmektedir. En çok tanınan oolitik, pelletal ve nodüler tip fosfatlardır. 2 mm den küçük çaplı, kollofan ve frankolitin hakim olduğu fosfatlara pelletal tip, tane çapı 2 mm den büyük olanlara ise pizolitik tip fosfat denmektedir.

Fosfatın kalsiyum fosfat kalitesini belirtmek için dünyanın değişik yerlerinde aşağıdaki terimlerden biri kullanılmaktadır.

BPL (Bone Phosphate  of Lime)       = Kirecin kemik fosfatı

TPL  (Triphosphate of Lime)              = Kirecin trifosfatı

P2O5  (Phosphorus  Pentaoxide)      = Fosfat pentaoksit

P   (Phosphorus)                                 = Fosfor (genellikle kullanılmaz).

Bunların kendi aralarındaki oranları ise şöyledir :

P2O5 / BPL = 2.18                          BPL / P = 5

Yurdumuzda P2O5 ölçü olarak kullanılmaktadır. Fosfat kayası terimi çok genel bir terimdir,  daha çok ticari amaç için kullanılır ve kesin bir kimyasal kompozisyonu yoktur. Ticari  işlemlerde baz olarak "P2O5" yüzdesi kabul edilmiştir. Ancak fosfat kaliteleri "BPL" şeklinde de ifade edilmektedir. Fosfat kayası standartları BPL ve P2O5 olarak şöyledir.

P  : 0.4366 P2O5 BPL : 0.4577 P2O5 P2O5   : 2.185 BPL

Toplam dünya fosfat üretiminin yaklaşık % 85-90'ı gübre, gerisi de yem, gıda, deterjan, alaşım metalurjisi, kağıt, kibrit, su tasfiyesi gibi sanayi dallarında kullanılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde tüketimin % 15'ine yakın kısmı gübre sanayii dışında kullanılmasına karşılık az gelişmiş ülkelerde bu oran % 0-4 değerinde olmaktadır. Ülkemizde bu oran tam bilinmemekle beraber çok düşüktür. Fosfat kullanımının gübre sanayiinde 2000 yılına kadar % 4-6 artması ve çevre kirlenmesi nedeniyle deterjan sanayiinde gerileme beklenmektedir. Gübre içindeki fosfat ve Kadmiyum (Cd) da çevre için sorun yaratmaktadır. Bu nedenle Hollanda gibi ülkelerde  kullanımı sınırlanmaktadır.

Fosfat kayasının sadece ufak bir bölümü elementer fosfora; dünya fosfat kayası üretiminin % 50'si fosforik asite dönüştürülmektedir. Fosforik asit ya öğütülen fosfat kayasıyla veya  amonyakla muamele edilerek yüksek kaliteli gübre üretilmektedir.

Yeryüzünde bulunan fosfat yataklarının büyüklüğü bunların oluşmasına neden olan jeolojik olaylar ile yakından ilgilidir.

Fosfat yatakları oluşum esasına göre iki kısımda incelenmektedir.

a. Endojen Fosfat Yatakları veya Magmatik Yataklar :

Magmadan oluşan kayaçların hemen hemen tüm türlerinde P2O5 mevcuttur. Fakat alkali magmatik kayaçlarda bu miktar daha fazladır. Magmatik kayaçların ortalama P2O5 yüzdeleri şöyledir :

Magmatik kayaçlardaki en önemli fosfat minerali apatittir. Tali mineral olarak çoğu magmatik kayaçlarda rastlanır. Bazen hiperalkalin kayaçlarda önemli miktarlarda apatit minerali artışı ve yoğunlaşmaları görülmektedir. Dünyadaki bazı karbonatit ve nefelinli siyenit türü kayaçlarda apatit yataklanmaları görülmekte olup, bunlardan ekonomik olarak fosfat cevheri işletilmektedir. Örneğin Kola yarımadasındaki Khbine, Güney Afrika'daki Phalabowra, Kanada'da Ontario bölgesindeki Kinton ve Brezilya'daki Araxa ile Jacuperanga Fosfat yatakları gibi.

Silis ganglı apatit türü fosfatlar, karbonat ganglı fosforitlere göre çok daha kolay konsantre edilebilirler. Bu nedenle % 4 P2O5 tenörlü magmatik fosfatlar ekonomik olarak işletilebilmektedir. Apatitli magnetitlerde yan ürün olarak % 2 P2O5 tenörü de ekonomik olmaktadır.

Güney Afrika’da FOSKOR şirketi düşük tenörlü piroksenitlerden ve Palabora şirketinin atıklarından olmak üzere 10 9 milyar ton hammaddelerden yılda 1.63 milyar ton % 6 P2O5 tenörlü cevher üretilmektedir. İsveç te % 40 Fe,% 8 lik apatit içeren yatak kapalı işletme olarak faliyetini sürdürmektedir.

 b.Eksojen Fosfat Yatakları :

b 1. Denizel Sedimanter Fosfat Yatakları :

Denizlerin kıyı kesiminde 0-200 m. arasında değişen derinliklerde, fizikokimyasal koşulların fosfat çökelimine uygun olduğu ortamlarda, seçici çökelme ile sinjenetik olarak oluşan sedimanter fosfat yatakları ekonomik olarak işletilen ve büyük rezervi olan yatakları oluşturmaktadırlar. Genellikle dünyada işletilmekte olan büyük yatakların tümü bu şekilde  oluşan yataklardır. Hem denizel, hem magmatik fosfatlar çoğu zaman demir cevherleri  ile birlikte teşekkül eder ve işletilirler. Demirli fosforitler Alsas-Loren ve Salzgitter'de işletilmektedir. Magmatiklerden Kiruna'da cüruf gübresi elde edilmektedir. . www.madenpark.com Türkiye'nin Maden Portalı .

b 2. Guanolar :

Okyanusya, Güney Amerika ve Okyanusa kıyısı olan bölgelerde, çoğunlukla okyanus çevresindeki adalar ve kıyılarda deniz kuşlarının dışkılarının birikmesi ile oluşmuş NH4(PO4)3 bileşimli yığınlardır. Taze kuş dışkıları % 25 N ve % 4 P2O5 içermektedir. Bu dışkıların biriktiği kesimlerde içinde bulunan fosfat altta bulunan kalkerli tabakalara çözelti halinde geçerek guano adı verilen bir cins fosfatlı kaya oluşur. Güncel ve eski guanolar fosforik asit üretimi için iyi bir hammadde kaynağı oluştururlar. Peru'daki genç guanolar % 11 P2O5, eski guanolar % 15 P2O5 içermekte olup, işletilmektedirler.

b3. Fosfatın Taşınması İle İkinci Olarak Oluşan Yataklar :

Kıta yüzeylerindeki fosfatlı kayaçlarda fosfatın yıkanması ve taşınması ile iki türlü zenginleşme olabilmektedir.

Kalkerden oluşan gangın yıkanması ve sonunda steril olan kısımların gitmesi ile geride kalan kesimlerde fosfat oranında bir artma olur. Fosfat çözeltisi bulunduğu yeri değiştirerek alt kısımlardaki tabakalarda veya çatlaklarda zenginleşmiş fosfat seviyelerinin oluşmasına olanak sağlar.

Dünyada işletilen fosfat yataklarının % 75'i denizel kökenli, % 20'si magmatik kökenli ve % 5'i "guano" kalsiyum fosfat, alüminyum fosfat ve demir fosfatlardan oluşan yataklardır.

DÜNYADA MEVCUT DURUM

Dünyada fosfat üretimi ABD, Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Bağımsız Devlet Topluluğu (BDT)  ile Okyanus adalarında yoğunlaşmıştır. ABD, BDT ve Fas dünya üretiminin % 77'sini üretmektedirler. Fas tek başına dünya ihracatının üçte birini gerçekleştirmektedir.

Denizel sedimanter fosfat yatakları rezervlerin % 80 lik bölümünü oluşturmaktadır. %20'lik bölümünü ise magmatik tip apatit yatakları ve az miktarda guanolar oluşturmaktadır

Bilinen fosfat rezervleri dünya nüfusuna daha birkaç nesil yetecek durumdadır. Fosfat rezervlerinin miktarı fosfat kayası satış fiyat ve ulaşılan teknolojik düzey ile çok yakından ilgilidir. Düşük tenörlü fosfatların zenginleştirilmesi için uygun teknolojilerin geliştirilmesi durumunda rezerv konusunda dünyada hiçbir problem olmayacağı görülmektedir. Bu arada zengin tenörlü cevherlerin tüketilmesinden dolayı meydana gelen açığı kapatmak için fosfat endüstrisi % 10-15 BPL tenörüne sahip yüksek karbonatlı cevherleri işlemek üzere şimdiden teknoloji geliştirme çabaları içindedir.

Dünya fosfat yataklarının en büyükleri ABD, Rusya, Fas, Tunus, Cezayir, Ürdün, İsrail, Senegal, Togo, Gabon, Güney Afrika, Hind adaları ve Pasifik adalarına dağılmış olarak bulunurlar. Dünyada bilinen en büyük fosfat yatakları şunlardır.

Pasifik adalarında genellikle Guano tipi yataklar mevcuttur. En önemli guano yatakları Hint Okyanusu'ndaki Noel adasında bulunmaktadır.

Buralardan ayrı olarak dünyanın daha pekçok ülkesinde sedimanter veya magmatik fosfat yatakları bulunmaktadır

Tüketim

Dünya fosfatlı gübre üretiminin gelişmesine paralel olarak, fosfat kayası arzı devamlı bir artış göstermiştir. Üretilen fosfat kayasının % 85'i gübre olarak değerlendirilmektedir.

Ticari Suni Gübre Sanayiinde fosfat kayası, girdi olarak aşağıda belirtilen fosfatlı ve kompoze gübrelerin üretiminde kullanılmaktadır.

a.Suda eriyen yüksek fosforlu gübreler

Normal  Süper  Fosfat      (% 16-18 P2O5) NSP

Triple  Süper  Fosfat         (% 43-46 P2O5) TSP

Mono-Amonyum   Fosfat   (%   11-48-0)  MAP

Di-Amonyum   Fosfat         (%   18-46-0)  DAP

 b.Kompoze Gübreler

NPK   Gübresi                   (15-15-15)       (Azot-Fosfat-Potasyum)

NPK   Gübresi                   (20-20-5)

Tüketici ülkeler büyük oranda gelişmekte olan ülkelerin fosfat kayası kaynaklarına tabidirler (Gelişmiş ülkelerden sadece A.B.D., BDT (Rusya) ve İsrail ihracatçı ülke durumundadırlar).

AB ülkeleri dünya pazarı içerisinde tamamen ithalatçı durumundadırlar. Gelecekte bu nitelikleri değişmeyecektir. Zira bu ülkelerde ekonomik nitelikte, ihtiyaçlarına cevap verecek fosfat rezervi bulunmamaktadır. Bununla beraber bazı ülkeler ithal ettikleri fosfatı bir ara işlemden geçirip tekrar ihraç etmektedirler.

Gelişmekte olan tüketici ülkelerdeki nüfus patlaması ve beslenme sorunları bu ülkelerin tarımlarını modernleşmeye yöneltmektedir. Dolayısıyla önümüzdeki yıllarda büyük bir talep artışı beklenmektedir. Halen gelişmiş ülkelerden karşılanan bu talep artışı giderek gelişmekte olan fosfat üreticisi ülkelerden karşılanacaktır. Son yıllarda fosfat kayası tüketimindeki azalmalar fosfat üreticisi ülkelerin fosfat kayasını direk satmak istememelerinden doğmaktadır. Doğu Avrupa, BDT ve Avustralya'da tüketim azalmış ve gelişmekte olan ülkelerde yatay devam etmiştir. 1997 yılında dünya fosfat üretimi 147.444.000 tondur.

Tüketim Miktar ve Değeri

Üretilen fosfatın % 85-90'ı gübre, gerisi de yem, gıda, kimya ve deterjan sanayiinde kullanılmaktadır. Dünyada tüketim miktarları tablo 3'de verilmiştir.

Fosfat kayası tüketimi, nüfus patlamasına paralel olarak, gelişen gübre talebi ile artmaya başlamış; buna 1960'lı yıllarda % 100, 1970'li yıllarda % 50, 1980'li yıllarda % 68 artış göstererek, 1987 yılında 140 milyon tona yükselmiştir. 1990'li yıllarda ise bir durgunluk göze çarpmakta ve yaklaşık % 4 oranında azaldığı tahmin edilmektedir.

Gelişmiş ülkeler birinci derecede iç tüketim için üretim yaparlarken, gelişmekte olan ülkelerin üretimleri ise daha çok Batı Avrupa ülkeleri tarafından ithal edilerek tüketilmektedir.

Tüketim Alanları

Fosfat kayasının % 85'i gübre olarak değerlendirilmektedir. % 15 lik bölümü ise yem, gıda, deterjan, alaşım metalurjisi, kağıt, kibrit, su tasfiyesi, harp sanayii ve kimya sanayiinde kullanılmaktadır.

Fosfat kayası kullanımının gübre sanayiinde 2000 yılına kadar yatay devam etmesi ve çevre kirlenmesi nedeniyle deterjan sanayiinde gerilemesi beklenmektedir. Apatit konsantresinin fosforik asit üretiminde kullanılması sedimanter fosforitlerden daha uygundur. Yüksek tenörlü apatit kullanmak hem çevre sorunlarını azaltmakta, hem de kükürt masrafını % 10 azaltmaktadır.

Mevcut Kapasite ve Kullanım Oranları

ABD ve dünya fosfat kayası kaynaklarının çoğunluğu yaygın dağılımlı denizel fosforit çökelleridir. Bilinen fosfat kaynakları milyarlarca ton fosfat içermektedir. Kuzey ve Batı Afrika'da ve Ortadoğu'da bulunan fosfat kaynakları mevcut rezervlerin birkaç misli daha fazladır. Dünyanın şimdiki durumda tonu FOB 40 dolardan az değerde olan rezervi 12,585 milyar ton; tonu 100 dolardan az değerde olan fosfat kayası rezervi ise 34,275 milyar tondur . www.madenpark.com Türkiye'nin Maden Portalı .

Üretim Yöntemi - Teknoloji

Dünyada üretilen fosfatın % 75'i denizel sedimanter fosfat yataklarından, % 20'si magmatik kökenli apatit yataklarından ve % 5'lik bölümü ise guano yataklarından elde  edilmektedir. Üretim çoğu zaman açık işletme, bazan kapalı işletme ile olmaktadır.

Gübre sanayiinde kullanılan fosfat kayası genellikle bir zenginleştirme işlemi uygulandıktan ve P2O5 içeriği % 30'un üzerine çıktıktan sonra piyasaya sunulmaktadır.

Fosfat kayasının zenginleştirilmesi ile ilgili teknoloji, her yatak için farklılık gerektirmekte ise de ispatlanmış niteliği ve temindeki kolaylığı nedeniyle, transfer problem teşkil etmemektedir. Klasik olarak, cevherlerin laboratuvar ve pilot çapta incelenmesi ile mevcut teknolojilerin adapte edilmemesi halinde, Mısır ve Suriye'de olduğu gibi yıkama ve kalsinasyon esnasında ve elde edilen nihai ürünün kullanılması bakımından önemli güçlüklerle karşılaşabilinmektedir.

Fas, Tunus ve Togo fosfatlarını zenginleştirmek için yıkama, klasifikasyon ve şlam atma yeterli olmaktadır.

Senegal, Ürdün, Kara Tau (Kazakistan) ve Brezilya'daki denizel tortul kökenli fosfatların öğütme, şlam atma, yağ asitleri flotasyonu ile zengileştirildikleri bilinmektedir. Mısır'daki Ebu Tartur cevheri şlamdan arındırıldıktan sonra kalsine edilmektedir.

Dünya'da az karbonatlı magmatik fosfat cevherlerinin zenginleştirilmesi nispeten daha kolaydır. Cevher kırılır, öğütülür ve fosfat flotasyona tabi tutularak zenginleştirilir.

Magmatik orijinli olup, yüksek karbonat ihtiva eden cevherlerin konsantrasyonu daha zor olmakla beraber, bu cevherlerin de flotasyonla zenginleştirilmesi mümkün olmuştur. Bu konudaki en enteresan ve komplike teknolojik çalışma, Güney Afrika'da yapılmaktadır. Serpantin, manyetit-apatit karışımı olan cevher piroksenler içinde bulunmaktadır. Magmatik cevher içinde % 10 P2O5 , % 35 manyetit ve % 35 kalsiyum-mağnezyum karbonat bulunmaktadır. Cevher serbestleşme ebadına öğütüldükten sonra bakır yüzdürülerek, artık, fosfat flotasyona hazırlanmak için, manyetik seperasyona tabi tutulmaktadır. Bu prosesten % 36 P2O5 tenöründe % 75-80 randımanla konsantre üretilmektedir.

Brezilya'nın Serenna'daki Jacapıranga madeninden elde edilen % 5 P2O5'lik cevherden % 36 P2O5 ihtiva eden konsantre üretilmektedir. Cevher % 12 apatit, % 5 manyetit ve % 80 kalsit ve dolomit ihtiva etmektedir. 50 mesh altına öğütüldükten sonra 20 mikron da şlamı atılan   cevher,

% 60-70 katı oranında kostize edilmiş nişastayla PH:8-10'da kondüsyona tabi tutulmuş % 20-30 katıya sulandırıldıktan sonra yağ asitleri ile apatit flotasyonuna tabi tutuluyor. Şlam atmadan sonraki randıman % 90 ve flotasyon randımanı dah % 90 değerlerinde olmaktadır.

Mağmatik orijinli orta ve yüksek karbonatlı cevherlerin flotasyonla zenginleştirilmesi Sovyetler Birliği'nde Kola Yarımadası'nda ve Finlandiya'da Siilin Jörvi'de başarıyla uygulanmaktadır.

Finlandiya'daki cevher % 10 Apatit, % 22 kalsit ve dolomit ve % 65 amfibolit ile diğer silikatları ihtiva etmektedir. Konsantre tenörleri % 33 P2O5 ve P2O5 kurtarma randımanı % 85-90 olmaktadır.

Ürün Standartları

Fosfatın kalsiyum fosfat kalitesini belirlemek üzere dünyanın değişik yerlerinde şu terimlerden biri kullanılmaktadır.

BPL    (Bone phosphate of lime)  = Kirecin kemik fosfatı

TPL     (Triphosphate  of lime)      = Kirecin trifosfatı

P2O5 (Phosphorus Pentaoxide)   = Fosfat pentaoksit

P   (Phosphorus)                           = Fosfor (genellikle kullanılmaz).

Yurdumuzda P2O5 ölçü olarak kullanılmaktadır. Ticari işlemlerde P2O5 yüzdesi baz kabul edilmiştir. Ancak fosfat kaliteleri BPL şeklinde de ifade edilmektedir. Fosfat kayası standartları BPL ve  P2O5 olarak şöyledir.

TÜRKİYE'DE DURUM

Bir tarım ülkesi olma niteliğini koruyan ülkemizin fosfat kayasına ilgisi 1960'lı yıllarda başlamıştır.

AID'nin finanse ettiği ve Türkiye Ticaret ve Sanayii Odaları Birliği'ne bağlı olarak 1961 yılında kurulan Maden Yardım Komisyonu 1962 yılında Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Mardin- Mazıdağı yöresinde ilk fosfatlı seviyeleri tespit etmiştir. Bu bölgenin fosfat oluşumu yönünden ilk planda ele alınmasının gerektiği kanaatine varılmıştır.

Aynı yıllarda bu bölgede bir taraftan M.T.A., diğer taraftan Etibank işbirliği halinde yoğun bir arama faaliyetine girmişlerdir. M.T.A Enstitüsü'nün araştırmaları sonucunda, Maden Yardım Komisyonu'nca ruhsatı alınmış olan, fosfat sahaları dışında, % 8-15 P2O5 içeren, Taşıt fosfat yatakları ortaya çıkarılmıştır. Düşük tenörlü ve kil-karbonat ganglı olan Taşıt fosfat yataklarının, cevher hazırlama ve ekonomik değerlendirme etüdleri sonucunda; üretilecek fosfat kayası maliyetinin yurtdışı fiyatlarından fazla olduğu görülerek, fosfat arama çalışmaları 1966 yılında sona erdirilmiştir. Fosfat aramalarında da büyük ölçüde duraklama olmuştur.

Ülkemizdeki Gübre Sanayii'nin çözümü gittikçe güçleşen hammadde sorununa bir hal çeresi bulabilmek için M.T.A. Enstitüsü 1968 yılında Maden Yardım Komisyonu (Dr.N. Tolun) adına ruhsatlı sahalarda, özellikle Batı Kasrık Bölgesi'nde arama çalışmalarını yeniden yoğun bir şekilde başlatmıştır.

M.T.A Enstitüsü'nün Mazıdağı, Batı Kasrık Bölgesinde 1974 yılına kadar sürdürdüğü çalışmalar sonucunda kayda değer kalite ve rezervde fosfat potansiyelinin varlığı saptanmıştır.

1974 yılı içinde, dünya fosfat kayası fiyatlarındaki ani artışın döviz harcamaları bakımından, ülkemize yüklediği külfetin fazlalığı öne sürülerek, fosfat kayası ihtiyacımızın en kısa zamanda yurtiçi kaynaklarından karşılanması görevi Etibank'a verilmiştir.

Arama ile başlayan çalışmaların ileri safhaya varması ile mevcut rezervlerin değerlendirilmesi arzusu 3. ve 4. Beş Yıllık Kalkınma Planının ilkeleri ve tedbirler bölümünde "Gübre Sanayiinin artan fosfat talebini kısmen yerli kaynaklardan karşılayabilmek için, Mazıdağı Batı Kasrık fosfat yatağı, Etibank tarafından üretime hazırlanacaktır" şeklinde ifade edilmiştir.

Ülkemizde, 1961 yılından itibaren hızlanan fosfat arama çalışmaları ile önemli sayılabilecek fosfat potansiyeli bulunmuştur. Ülkemizin bilinen fosfat potansiyelinin hemen hepsi, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde olmak üzere başlıca 3 alt bölgede toplanmaktadır.

Mardin - Mazıdağı Alt Bölgesi Bingöl - Bitlis Alt Bölgesi Aşağı Fırat Alt Bölgesi

Güneydoğu Anadolu Bölgesinde bulunan denizel karbonatlı, mağmatik ve glaukonili olmak üzere toplam 400 milyon ton fosfat potansiyeli bulunmaktadır. Bu potansiyel ülkemizin fosfat hammaddesi ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılayabilecek düzeydedir.

Mardin-Mazıdağı bölgesinde, yaklaşık 200 km2 lik bir alanda dört ayrı fosfat seviyesi saptanmıştır. Denizel tortul kökenli olan bu seviyeler, Taşıt, Kasrık, Şemikan ve Akras fosfatları olarak adlandırılmıştır. Yaklaşık 62 km2 lik alana yayılmış olan Kasrık ve özellikle Şemikan fosfatları, esas ekonomik fosfat alanını oluşturmaktadır.

Etibank Güneydoğu Anadolu Fosfatları işletmesi, Mardin iline bağlı Mazıdağı ilçesinin 19 km batısında kurulmuştur. Güneydoğu Anadolu Fosfat Tesisleri, Diyarbakır'a 90 km. Mardin 'e 61 km, Urfa'ya 172 km mesafededir.

Bingöl-Genç (Avnik) ve Bitlis-Ünadı cevherleşmesi, Bitlis masifine bağlı olarak oluşan mağmatik orijinli, apatitli magnetit yataklarıdır.

Hatay-Yayladağı, Kilis ve Adıyaman yöresinde oluşan düşük tenörlü glaukonili fosfatlar, doğrudan gübre olarak kullanılabilen; günümüz teknolojisinde, zenginleştirilemeyen yataklardan oluşmaktadır.

Rezervler

Türkiye’nin toplam fosfat rezervi Apatitli Manyetitler dahil 493 milyon ton olup bunun 220 milyon tonu görünürdür.

Fosfat rezervlerimiz yukarıda adı geçen bölgelere göre:

A- Mardin-Mazıdağı Alt Bölgesi

Mardin-Mazıdağı fosfat yatakları, Kasrık köyünden başlayarak Kuzey batıya doğru Lüküs köyü yöresine kadar çörtlü serilerle ardalanmalı; Kasrık köyünde ve daha doğuya doğru ise kalker ve kalkerli marnlara dönüşerek devam etmektedir.

Mardin-Mazıdağı bölgesinde, 1961 yılından itibaren yapılan çalışmalar sonucunda, yaklaşık 200 km2 lik bir alanda ört seviyeler, tabandan tavana doğru Taşıt, Kasrık, Semikan ve Akras fosfat seviyeleri olarak sıralanmaktadır.

Taşıt Fosfatları :

Görünür+Muhtemel+Mümkün rezervi 259.6 milyon ton ve % 8-15 P2O5 tenörlü; 1-3 m kalınlığında olan bu yatak marn ve kireçtaşları ile ardalanmalı olarak oluşmaktadır. Yapılan ön zenginleştirme çalışmaları ile P2O5 tenörü ve kurtarma randımanı açısından yeterli bir konsantre üretilebileceği görülmüştür.

TABLO Türkiye Fosfat Yatakları

• Görünür  rezerv                            P : Potansiyel rezerv
• Muhtemel  rezerv                       K : Kaynak rezerv
• Mümkün rezerv

Kaynak : Türkiye'nin bilinen maden ve mineral kaynakları MTA Yay. No. 185, 1989 Ank.

Kasrık ve Şemikan Fosfatları :

Yaklaşık 62 km2'lik bir alana yayılmış olup esas ekonomik rezervleri bu seviyeler oluşturmaktadır. İşletilebilir rezerv hesaplarında yatağın değişik özellikleri ve maden işletmeciliği kriterleri dikkate alınmıştır. Buna göre minimum ekonomik cevher kalınlığı 0.70 m. ve minimum ekonomik tenör % 15 P2O5 alınmıştır. 0.70 m kalınlık ve % 15 P2O5 rezerv; 0.70 m ve % 15 P2O5 değerlerinin altında fosfat içeren rezervler potansiyel rezerv olarak gruplandırılmıştır.

Bu kriterler dahilinde Şemikan ve Kasrık fosfat seviyelerinde işletme başlangıcında toplam 75.5 milyon ton işletilebilir fosfat rezervi hesaplanmıştır.

Mazıdağı yöresinde Kasrık ve Şemikan fosfatlarının saptanması amacı ile MTA Enstitüsü tarafından bölgede:

2960 m Sondaj

150 m Arama kuruyu

551 m Kuyu ve yarma hafriyatına ek olarak

1975-1987 yılları arasında Etibank tarafından :

12.368   m.      262 adet sondaj

yaptırılmış olup, bu çalışmalar sonunda ortalama 1.41 m. kalınlıkta ve % 21.19 P2O5 tenörlü

32.5 milyon tonu açık işletmeye elverişli görünür rezerv ile 43.0 milyon tonu kapalı işletmeye elverişli görünür+muhtemel+mümkün rezerv olmak üzere toplam 75.5 milyon ton işletilebilir rezerv hesaplanmıştır

Açık ve Kapalı İşletmeye Uygun Şemikan ve Kasrık Fosfat Rezervleri (1000 Ton)

İşletmenin devam etmesi nedeniyle başlangıçta 75.5 milyon ton olan işletilebilir rezerv 1989 yılında 70.5 milyon tona, 1993 Aralık sonu itibariyle ise 68,204 milyon tona düşmüştür. Aralık 1993 sonu itibariyle rezerv dökümü Tablo 12’de verilmiştir.

Açık ve Kapalı İşletmeye Uygun Şemikan ve Kasrık Fosfat Rezervleri / 1993 (1000 Ton)

Burada  görülüyor  ki  Aralık  1993  itibariyle  işletilebilir  rezerv;  Şemikan  fosfat  seviyesi için

51.924.000 ton, Kasrık fosfat seviyesi için ise 16.280.000 ton'dur.

Akras Fosfatları :

Bu yatak glaukonili fosfat türünde olup % 5-12 P2O5 içermektedir. Demir ve alüminyum oksitleri bakımından oldukça zengindir. Glaukonili fosfat potansiyeli 2,5-3 milyon ton civarındadır. Glaukonili fosfatlarda zenginleştirime çalışmaları uygun olmamıtır. Ancak asidik özellikleri topraklarda öğütülüp doğrudan gübre olarak kullanılabilme özelliğine sahiptirler. Kapalı işletme gerektirmektedir.

  Mazıdağı Fosfat Tesisleri 2011 yılında özelleştirilmiş olup, yıllık 550 000 ton fosfat kayası üretim kapasitesi ile üretim faaliyetine devam etmektedir.

B-Bingöl - Bitlis Alt Bölgesi

Bitlik masifi kuzeybatı-güneydoğu yönlü yaklaşık 300 km uzunluğunda, 50 km genişliğinde bir kuşak oluşturmaktadır. Fosfat yatakları bu kuşağın batı kesimindeki Bingöl-Genç-Avnik yöresinde ve kuşağın orta kesiminde Bitlis'in 11 km. güneyinde Bitlis-Diyarbakır karayolunun birkaç km. doğusunda; ayrıca Pötürge masifinde Çelikhan Bulam yöresinde yer almaktadır.

Bitlis Apatitli Magnetit Yatakları

Bitlis fosfatları, Sürüm, Meşe Sırtı ve Ünaldı bölgelerinde incelenmişlerdir. Bitlis masifinde yeralmış olan apatit-manyetit cevherleşmesi, amfibol gnayslar ve meta volkanitler içinde görülmektedir. Yataklarda  yoğun tektonik  yapıların vardığı  sözkonusudur. Genel olarak  bantlı bantsız, stokwork ve dissemine tipi cevherleşme gösteren bu yataklarda değerlendirilebilir. Mineraller "magnetit" ve "apatit" tir. Hürmüz boğazı, Şetek ve Bayramalan köylerinde demirli fosfat yatakları ekonomik değeri olan Disten cevherleri tarafından örtülmektedir.

Apatit-Manyetik mineralizasyonu gnayslı birimler içinde ince tabakalı amfibolitlerle birlikte oluşmuştur. Bu ince tabakalar genellikle amfibolit (aktinolit, tremolit) manyetit ve apatitten oluşmuştur.

Kalınlık ortalama bir kaç metre olmakla beraber birkaç desimetreden 15 m.'ye kadar değişmektedir. Bütün formasyonların eksenleri N-NE; S-SW yönlü, Kaledoniyen-Hersiniyen kıvrımlarından ve almadin amfibolit fasiyeslerindeki metamorfizmadan etkilenmiştir. Mineralizasyon volkano-sedimanter kökenlidir veya mağmatik ayrışma sonucunda oluşmuştur. Fosforlu dolomitlerin metamorfizması sonucu oluştuğunu ileri süren görüşlerde vardır.

Yapılan mineralojik etüdler sonucunda; cevherde gang mineraller olarak amfibol, diyopsit, epidot gibi yeşil renkli silikatlar ile kalsit, kuvars, aktinolit ve albit minerallerinin çoğunlukta olduğu saptanmıştır.

Apatit minerali öz biçimli, öz biçimsiz, kırıklı, çatlaksız kristaller halinde bulunmaktadır. Apatitlerin çatlaklarında kalsite rastlandığı gibi manyetit kapanımları da gözlenmektedir. Apatitlerin cevherdeki boyutları 0.1-15 mm arasında eğişmektedir.

Magnetit ise bazen öz biçimli, çoğunlukla biçimsiz ve kristal sınırları belirgin olmayan topluluklar halinde izlenmektedir. Boyutları 0.05-1 mm arasında dağılım göstermektedir.

Amfiboller uzun prizmatik yarı özbiçimli, kristal toplulukları halinde gözlenmekte aralarında klorit bulunmaktadır. Boyutları 0.3-1 mm arasında değişmektedir. Epidot eş boyutlu, yarı biçimli kristaller halinde bulunmakta ve ortitleşme izlenmektedir.

Bitlis apatitli magnetit yatakları MTA Genel Müdürlüğü tarafından yarma, sondaj ve galerilerle araştırılmıştır. Bitlis Ünaldı bölgesinde 4 mostra yeralmaktadır. Bunların üçü Üçtaş sırtı sahasında bulunmakta ve birtanesi de sahanın kuzeyindeki Öküzyatağı mostrasını oluşturmaktadır. Meşesırtı ve Sürüm bölgesindeki mostralar açık işletmeciliği daha uygundur.

Bitlis-Ünaldı, Meşe Sırtı ve Sürüm gelerilerinden alınan munumelerin ortalama kimyasal bileşimleri aşağıda gösterilmiştir.

%     9.81 P2O5                     %  0.09 Cl

%  28.20  Fe                          %  1.00 F

%     0.60 TiO2                      %  0.36 SO3

%  19.00  CaO                       %  4.65 MgO

%  1.93  Al2O3                      %  20.66  SiO2        

   (Kaynak İ.T.Ü.)

MTA Genel Müdürlüğü tarafından 1974-1985 yılları arasında yapılan uzun çalışmalar sonucu cevherleşmenin geniş bir zon içinde çok kıvrımlı bir yapı gösterdiği ve Sürüm, Meşesırtı ve

Öküzyatağında % 2.55-4.40 P2O5 ve % 15.09-15.60 Fe tenörlü toplam 6.339.767 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv olduğu ortaya konmuştur. Yarım kalan çalışmaların tamamlanması ile özellikle Şertek-Ünaldı Köyleri arasında vu Bayram alanı-Arzivik mezrası civarında yeni yatakların bulunması ve  rezervlerin artırılması mümkün olabilir.

Bitlis-Ünaldı apatitli magnetit cevherleşmesi üzerinde Etibank Güneydoğu Anadolu Fosfatları Grup Başkanlığı tarafından 1984 yılında laboratuvar ölçeğinde teknolojik çalışmalar yaptırılmıştır. Bu arada mineralojik etüdler, boyut küçültme, boyuta göre sınıflandırma ve manyetit ayırma ile zenginleştirme deneyleri yaptırılmıştır. Boyut küçültme ve boyuta göre sınıflandırma ile çeşitli boyut gruplarında demir içeriklerinin hemen hemen sabit kaldığı, fosfat içeriklerinin ise iri boyuttan inceye gidildikçe devamlı bir yükselme gösterdiği, hatta en ince boyutlarda tüvenana göre iki katına yükseldiği görülmüştür.

Boyut inceldikçe manyetit konsantrelerinin tenörleri yükselmekte ve fosfat içerikleri azalmaktadır.

0,1 mm altına öğütülmüş cevherlerle yapılan zenginleştirme deneyleri ile % 65 dolayında Fe içeren konsantreler, % 93'e varan verimlerle ve fosfat içerikleri % 0,40 P2O5 'e kadar indirilmiş olarak kazanılmıştır.

Manyetitin ayrılması ile, cevherlerde bulunan apatit artıklarda zenginleşmekte, tenörler orijinalin hemen hemen iki katına yükselmektedir.

Meşe sırtı sahasında az çok bir düzen görülse bile metamorfik sahaların özelliklerine bağlı olarak cevherleşmeler kısa mesafelerde kesinliklere uğramaktadır.

Rezervin arttırılması için doğrultu boyunca sondaj ve yarmaları daha sıklaştırmak işletmecilik açısından gerekmektedir. İlave arama çalışmaları ile görünür rezervin artabileceği beklenmelidir. Özellikle Bayramalanı zuhurlarının manyetometrik etüdü ve daha sonra istikşaf sondajları yapılmalıdır.

Proje sahasında bu tenör ve rezerv ışığında açık ve kapalı işletme olanakları fizibilite etüdü ile ortaya konmalıdır. Genelde kırma-eleme-öğütme-manyetik ayırma ve flotasyon-filtreleme sisteminde zenginleştirilecek bu tip cevherlerden % 80-95 arasında metal kurtarma randımanı beklenmektedir.

Bitlis rezervlerinin daha fazla aranması ve rezervin arttırılması zaruri gözükmektedir. Aynı zamanda bu rezervle ilgili olarak distenin yan ürün olarak değerlendirilebilirliği araştırılmalıdır

Bingöl-Avnik Apatitli Magnetit Yatakları :

Bingöl-Genç (Avnik) apatitli magnetit yatakları, Bitlis masifinin batı ucunda yer almaktadır. Cevherleşme Mişkel, Haylandere, Küçük Gonaç, Murdere, Arduvan, Kelme tepe, Kılhaz tepe, Kavaklı, Mahmudan ve Hamek adlı on sahada incelenmiştir.

Bingöl-Genç (Avnik), maden yatakları, Diyarbakır'a 100 km Suveren DDY İstasyonuna 18 km uzaklıkta bulunmaktadır. M.T.A Genel Müdürlüğü tarafından 1961 yılında demir cevherine yönelik başlatılan çalışmalar, daha sonra 1979-1983 yılları arasında apatit aramalarına yönelik olarak devem etmiştir.

Apatitli magnetit cevherleşmesi anafibol gnayslar ve metavolkanitler içinde yeralmaktadır. Sahada bantlı, bantsız, ağsal (stokwerk) ve saçılmış (düsemine) karakterde cevher tiplerine rastlanmaktadır.

Kimyasal içerikleri ve mineralojik yapıları bakımından Bingöl-Avnik ve Bitlis-Ünaldı cevherleşmesi büyük benzerlikler sunmaktadır.

Bingöl-Genç-Avnik ve Bitlis-Ünaldı bölgelerindeki apatitli magnetit cevherleşmesi ile ilgili MTA ve İTÜ tarafından 1983-1984 yıllarında laboratuvar çapta teknolojik araştırmalar yapılmıştır. Ayrıca pilot çaptaki teknolojik araştırmalar ise 1984-1985 yıllarında Etibank tarafından İTÜ Maden Fakültesi'ne yaptırılarak olumlu sonuçlar elde edilmiştir. . www.madenpark.com Türkiye'nin Maden Portalı .

Bingöl Mişkel ve Gonaç Cevherleşmesinin Tam Kimyasal Analizi ve Mineral Dağılımı

* Numune Kilkale ve Büyük kafa'dan alınmıştır. MTA analizleri sondajlara dayalıdır. Etibünk numunesi üst seviyeleri karakterize eder.

Kaynak : İ.T.Ü. Maden Fakültesi

Bingöl-Avnik yöresinde MTA Genel Müdürlüğü tarafından 1961-1983 yılları arasında demir amaçlı 58 adet toplam 9625 m. sondaj ve 132 adet yarma ile fosfat amaçlı 35 adet toplam 3474 m. sondaj ve 154 adet yarma ile arama çalışmaları sürdürülmüştür. Bu arama çalışmaları sonucu yatakların jeolojik konumları ortaya konmuştur. Bu çalışmaların değerlendirilmesi sonucu sahaların görünür (1), muhtemel (2) ve mümkün (3) rezervleri belirlenmiştir. Buna göre sahada 52.771.635 ton görünür, 29.948.578 ton muhtemel, 1.320.256 ton mümkün, 1.178.262 ton görünür+muhtemel 50.000 ton görünür+muhtemel+mümkün 8.072.649 ton kaynak veya potansiyel rezerv (K,P) olmak üzere toplam 93.341.380 ton % 0.6-12.96 P2O5 ve % 2.02-52.54 Fe terönrü rezerv tesbit edilmiştir.

1983 yılında MTA Genel Müdürlüğü tarafından laboratuvar çapta teknolojik çalışmalar yapıldı  ve sonuçları son derece olumlu görüldü.

Yine 1984-1985 yıllarında Etibank Güneydoğu Anadolu Fosfatları Grup Başkanlığı tarafından laboratuvar ve pilot çapta teknolojik etüdler yaptırıldı. Mişkel ve Gonaç Cevherleri ile pilot çapta yapılan manyetik ayırma ve flotasyon deneyleri genellikle laboratuvar çalışmalarını doğrulayıcı sonuçlar vermiştir. 0.1 mm altında öğütülmüş Mişkel ve Gonaç cevherleriyle ayrı ayrı yapılan pilot denemelerde % 68 dolaylarında Fe içeren magnetit konsantreleri % 95'e varan demir kazanma verimleriyle elde edilmiştir.

 Magnetit Ayırma Deneyi Sonuçları

Kaynak : İ.T.Ü. Maden Fakültesi

Konsantrasyon sonucu elde edilen demirin tam kimyasal analizi ise şöyledir

                                 Magnetit Konsantresi Kimyasal Analizi

Kaynak : İ.T.Ü. Maden Fakültesi

Flotasyon devresinde ise apatit kazanma verimi % 80'in üzerinde olmuş ve % 36-37 P2O5  içerikli apatit konsantreleri elde edilmiştir

 Bingöl-Gonaç Flotasyon Deneyi Sonuçları ve Deney Sonucunda Elde Edilen Konsatrenin Tam Kimyasal Analizi

Apatit Konsantresinin Tam Kimyasal Analizi

Kaynak : İ.T.Ü. Maden Fakültesi

Genellikle laboratuvar bulguları ile uyum belirlenmiş ancak flotasyon süresinin laboratuvarda bulanan sürenin iki katı olması gerektiği anlaşılmıştır.

Apatitli manyetit yatakların, gerek demir gerekse fosfat açısından tenörü düşük olduğundan, tek ürün üretimi ekonomik olmamaktadır. Dolayısıyla bu tip yataklarda hedef, hem demir cevherini, hem de fosfat cevherini değerlendirmek olacaktır. Tek ürün üretimi sözkonusu olamayacağından faaliyetlerin, Eti Holding+DÇİ+Özel sektör, üçgeninde yürütülmesi anlam kazanmaktadır.

C- Aşağı Fırat Alt Bölgesi :

Hatay-Yayladağı-Yeditepe, Adıyaman-Besni-Tut-Pembeğli, Adıyaman-Çelikhan-Bulam, Gaziantep-Kilip ve Şanlıurfa-Bozova fosfat yatakları Aşağı Fırat Alt Bölgesi'ni oluşturan yataklardır. Adıyaman, Çelikhan, Bulam apatitli magnetit yatakları dışındaki yataklar glokonili sedimanter yataklardır.

Adıyaman-Çelikhan-Bulam apatitli magnetit yatakları sondaj ve yarmalarla tetkik edilmiştir. Burada ortalama % 2.01 P2O5 ve % 28.56 Fe tenörlü 69.277.455 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv bulunmaktadır.

Aşağı Fırat Alt Bölgesindeki fosfat yataklarının en önemlileri Kilis ve Yayladağı'nda bulunmaktadır. Hatay-Yayladağı'nda % 8.44 P2O5 tenörlü 2.141.735 ton görünür+ muhtemel+mümkün rezerv; Gaziantep-Kilis'te ise % 9-13 P2O5 tenörlü 4.000.000 tonun üzerinde potansiyel rezerv bulunmaktadır.

Adıyaman-Tut-Pembeğli de % 7-11 P2O5 tenörlü 8,4 milyon ton muhtemel+mümkün rezerv bulunmaktadır. Şanlıurfa Bozonva yöresinde ise % 3-4 P2O5 tenörlü 1,5 milyon ton civarından potansiyel rezerv olduğu sanılmaktadır.

Kilis fosfat yatağı geçmiş yıllarda bir süre özel sektör tarafından işletilmiş ve öğütülerek kullanılmıştır. Bu fosfatlar zenginleşemediğinden direk öğütüldükten sonra asit karakterli topraklarda gübre olarak kullanılabileceği araştırma kuruluşlarında ispat edilmiştir. Doğu Karadeniz Bölgesinde 400.000 hektarı bulan asit karakterli topraklar mevcuttur.

Tüketim

Tüketim Miktar ve Değeri

Türkiye'de fosfat kayası ithalatının tamamına yakın kısmı yurtiçi gübre sektörü tarafından tüketilmektedir. Bu nedenle  ithalat değerleri tüketim değerlerinide ifade etmektedir.

Tüketim Alanları

Türkiye'de üretilen ve ithal edilen fosfatın tamamına yakın bölümü gübre sanayiinde tüketilmektedir. Fosfat'ın yerine ikame olacak herhangi bir madde bulunamadığından, özellikle sulanabilir tarım arazimizin artmasına paralel olarak fosfat tüketiminin önümüzdeki yıllarda artacağı kesin olarak söylenebilir. Deterjan, ilaç ve kimya sanayilerinde de çok az  miktarda fosfat kullanılmaktadır.Ancak son yıllarda 10.000 ton/yıl lık taleb artışı sağlayacak olan yeni yatırımların yapıldığı bilinmektedir.

Üretim Yöntemi -Teknoloji

Tesislerde üretilen konsantre nin pazarlanamaması ve kalsinasyon ile zenginleştirilmesi gereken artıkların büyük stoklar oluşturması nedeniyle 1993 yılından beri üretim durdurulmuştur.1993 öncesi tesiste açık işletme şeklinde üretim yapılmaktaydı. Fosfat seviyesinin üzerindeki dekapaj alındıktan sonra fosfat seviyesi alınmakta ve alınan fosfatlar büyük iş kamyonları ile fosfat konsantre tesisine gönderilmektedir. Fosfat konsantre tesislerinde yaklaşık 1.700.000 ton fosfat cevheri iki kademede kırma ve eleme işlerine tabi tutulduktan sonra 1. Hatta yıkama-aşındırma, 0.4+0.22 mm boyutunda tasnif, filtrasyon, kurutma ve stoklama; 2. Hatta kalsinasyon işlemlerine tabi tutulmaktadır. Madenden gelen tüvenan cevher primer kırıcı bunkerine verilmekte , primer kırıcıda önce -10 mm ye kırılarak 000 tonluk açık stokta toplanacaktır. Stok altındaki tünelden döner ekstraktörler ile bant konveyöre alınan kırılmış cevher, segonder kırma ünitesinde önce 40 mm ye elenecek ve elek üstü şoklu kırıcıda kırılarak 10 mm açıklıklı eleklerde elenecektir.

15.000 tonluk stoklamadan sonra bant konveyörlerle taşınarak önce trommellerde yıkanıp, dağıtılacaktır. Trommel çıkışında önce 1 mm ve sonra 0.4 mm yüksek frekanslı eleklerde elenecek olan dağıtılmış fosfat ürünü bilahare alternatifli olarak 40 veya 20 mikron altı boyutlarındaki şlamından hidrosiklonlar vasıtasıyla arındırılacaktır. Şlam malzeme gravite ile yoğunlaştırıcıda çöktürülecektir.

Ancak koyu şlamın, ortalama 19-21 % P2O5 tenörlü ve 160-180 bin ton/yıl miktarındaki şlam malzemenin açık havuzlama ile kurutulması ve özellikle Karadeniz'de asidik karekterli topraklarda suni gübre yerine direkt toprağa verilerek kullanılması düşünülmektedir.

Fosfat konsantresi % 19-20 nemli olarak direkt veya açık sahada bulunan 6000 tonluk stoklamadan sonra bant konveyörlerle kurutucuya taşınacaktır. % 2-3 nemli olarak elde edilecek olan kurutulmuş fosfat konsantresi, bant konveyörlerle 50.000 ton kapasiteli kuru stok binasına aktarılarak ve yükleme bunkeri altından alınarak gübre fabrikalarına sevk edilecektir.

Ürün Standartları

Etibank Mazıdığı Fosfat Konsantre Tesisinde zenginleştirilen fosfat konsantresinin karşılaştırmalı kimyasal karakteristikleri Tablo 20'de verilmiştir. % 18 P2O5 tenörlü ham cevher zenginleştirme sonucu % 30.5 P2O5 tenörüne ulaşmaktadır.

Konsantre Fosfatın Kimyasal Karakteristiği

Kaynak : Phosphorus and Potassium Number 120 July-August  1982.

Türkiye’de fosfat tüketimi yıllara göre giderek artan bir seyir izlemektedir. Ancak Türkiye’de üretilen fosfat hem mevcut talebin karşılanmasında yetersiz, hem de düşük kaliteli olduğundan Türkiye, fosfat kayası ve fosfat ürünleri ithal etmektedir. Bununla birlikte 90’lı yılların ortalarından itibaren fosfat kayası ithalatında da hızlı bir düşüş görülmüş ve ithalat fosforik asit ürün ve türevlerine kaymıştır.

Kaynak: ÖİK Raporu