Bentonit
Volkanik kil veya tüf gibi camsı volkanik gerecin kimyasal ayrışmasıyla ve başlıca montmorillonit (smektit) grubu minerallerden oluşan bentonit kısmen kolloidal silisten ibaret, yumuşak, şekillenebilir, açık renkli bir kil taşıdır.

Bentonit
Bentonit;sanayi, tarım, madencilik ve mühendislik jeolojisinde kullanılan çok yönlü bir kildir. Düşük maliyeti ve ülkemizde bolca bulunuşu, bu kile olan talep artışı, bentoniti ilginç kılmaktadır.
Volkanik kil veya tüf gibi camsı volkanik gerecin kimyasal ayrışmasıyla ve başlıca montmorillonit (smektit) grubu minerallerden oluşan bentonit kısmen kolloidal silisten ibaret, yumuşak, şekillenebilir, açık renkli bir kil taşıdır. Ca, Na ve Na-Ca montmorillonitlerden oluşmasına göre bentonitin jeolojik özellikleri değişmektedir.. Örneğin Na ve Na-Ca bentonitler sondaj, demir tozu peletlemesi gibi işlerde kullanılırken Ca bentonitler ağartma vb. işlerde kullanılmaktadır. Mühendislik ve sondaj çalışmalarında reolojik özellikleri geliştirilmiş bentonite olan gereksinme Ca bentonitlerini soda vb. katkı maddeleriyle aktiflendirilmesini zorunlu kılmıştır. Ayrıca ağartma toprağı olanak kullanılan Ca bentonitlerin de ağartma gücünü istenen düzeye çıkarmak için asitle aktiflendirme yapılmaktadır.
Ülkemizde de Ca bentonit çok daha yaygın bulunduğundan bu tür aktiflendirme işlerinin geliştirilmesi kaçınılmazdır. Bu bağlamda halen asitle aktiflendirme ve CMC vb. katkı maddeleriyle aktiflendirme yapılmaktaysa da henüz yeterli düzeyde değildir.. Bentonitlerin kullanım alanlarında işlev etkinliğinin artırılması yanında yeni ve kaliteli yatakların aranıp bulunması ülke ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır.
Bentonit yataklarının ülkemizdeki ve dünyadaki durumunun bilinmesi, geleceğe dönük önerilerde bulunulması ve politika oluşturulması ülke ekonomisini yönlendirme açısından önemli amaçlardan biridir.
Tanım ve Sınıflandırma
Bentonit volkanik külün yerinde ayrışmasıyla oluşan ve büyük ölçüde montmorillonit kil mineralinden ibaret, çokça su emip şişen, ticari, olarak sondaj çamurunda, katalist, boya, plastik dolgu vb. konularda kullanılan toprağımsı bir madendir.
Bentonit, ticari, anlamda suyla temasa geçince şişebilen ve başlıca montmorillonit mineralinden oluşan, asitle aktiflendirilebilen, sondaj çamurlarını koyulaştıran ve geniş bir yüzey alanı gösteren çeşitli renklerdeki kil yataklarına denir.
Ticari olarak başlıca sondaj, döküm, mühendislik bentoniti ve ağartma toprağı olarak sınıflandırılan bentonitin OCMA ve API standartlarında olanları özellikle sondaj çamuru olarak kullanıma uygundur.
Mineralojik-kimyasal bileşimine, sanayi ve mühendislik uygulamalarıyla vb. kullanım alanlarına göre çeşitli sınıflandırmalar vardır. Burada sanayi ve mühendislik uygulamalarındaki kullanım alanlarına göre yapılan sınıflandırma verilecektir. Buna göre;
- döküme uygun Wyroming ürünü %85 ‘i 200 mesh bentonit,
- soda külüyle işleme sokulmuş, döküme uygun ağartma toprağı (fuller toprağı),
- soda külüyle işleme sokulmuş, mühendislik işlerine uygun ağartma toprağı
(fuller toprağı),
- OCMA özel ürünü,
- API özel ürünü,
Ayrıca son yıllarda “kedi kumu” olarak kullanılan bir bentonit ürünü ile “beyaz bentonit” de busınıflamalarda yer almaya başlamıştır. Ağartma deterjan, kâğıt vb. sanayii kollarında kullanılmaktadır
Tüketim
Kullanım Alanları
Çok geniş bir kullanım alanı olan bentonit başlıca aşağıdaki işlevleri için tüketilir.
-Sondajlarda sondaj çamurunu ağdalaşıp kırıntıların yukarı çıkmasını sağlar, su kaçaklarını önler;
-Döküm kumu bağlayıcısı olarak kalıpların hazırlanmasında (1600 C'ye kadar dayanmaktadır);
-Demir tozlarının peletlenmesinde;
-İnşaat mühendisliğinde temel ve baraj yapılarında su ve sıvı sızdırmazlığı elde etmede,
-Hayvan yemi yapımında;
-Yemeklik sıvı yağların ağartılmasında;
-Şarap ve meyva sularının berraklaştırılmasında;
-İlaç, kağıt, lastik sanayiinde dolgu maddesi olarak;
-Çimento sanayiinde, seramik sanayiinde katkı maddesi olarak;
-Evcil hayvanların altlarına yayılacak atıklarının kolay temizlenmesinde,
-Petrol rafinasyonunda;
-Atık suların temizlenmesinde,
-Boya sanayiinde ve yangın söndürücülerde,
-Gübre yapımı ve toprak ıslahında.
Bentonit kil siparişleriniz için 0 532 672 46 27 arayınız.
Kullanım alanlarına göre bentonitin çeşidi değişir veya uygun işlemlerle o kullanım alanı için hazırlanır.
Tüketim Miktar ve Değerleri
Çeşitli kullanım alanındaki bentonitin tüketimi yaklaşık olarak aşağıda verilmiştir (VI. Plan, ÖİK rap., 1992).
Kullanım Alanı | % Oranı |
Sondaj Çamuru Döküm kumu bağlama Yağ ağartma Diğer alanlar |
40 30 15 15 |
Kullanım alanlarında sondaj ve döküm kumu bağlama ile yağ ağartma tüketim oranlarında önemli değişiklik görülmezken, absorban kil olarak tüketim artışı eğilimi içine girilmiştir. Ancak bu artışın sürekli olup olmayacağı ve ne ölçüde olacağını zaman gösterecektir
Üretim Yöntemi ve Teknolojisi
Bentonit yataklarının çok büyük bir bölümü açık işletme yöntemiyle işletilmektedir. Ancak çok kaliteli bir bentonit yatağı, üzerindeki örtünün kalınlığı nedeniyle, Bavyera bentonit ocaklarından bir tanesinde olduğu gibi, kapalı işletme yöntemiyle işletilebilir.
Üretim teknolojisinde lastik tekerlekli kepçe, skreyper ve paletli kepçeler ile geniş taşıma hacimli kamyon ve vagonlar ilk aşamayı oluşturur. İkinci aşama da kurutma alanına yakın bir yerde kurulmuş kırma, ufalama, öğütme, aktiflendirme ve ambalajlama tesisidir.
Bentonit öğütücüleri genelde 200-325 mesh tane boyutlarında öğütme özelliğini sahiptir.
Yağışlı mevsimler dışında ocaktan alınan bentonit, soda ile aktiflendirilmeyecekse kurutma alanlarında yayılarak serilir. Kurumuş bentonit kepçelerle kaba kırıcı deposuna verilir. Kabaca ufalanmış bentonit bantla 200 mesh'lik değirmene gelir burada bir taraftan öğütülürken bir taraftan da 2 sıcak hava akımı ile kurutlup 200 mesh'in altındaki tanelerinden ayrılır. Daha sonra nem geçirmez 50'şer kg'lık torbalara konarak ambalajlanır.
TÜRKİYE'DE DURUM
Bentonitin Türkiye'de Bulunuş Şekilleri
Bentonit Türkiye'de mağmatik kayalar, volkanik ara katkılı çökel ve salt çökel birimlerin içinde bulunur. Mercek, cep, kütle, ara seviyeler ve kırıklar boyunca düzensiz şekillerde yataklanmalar gösterir.
Bentonit Türkiye'de ham, öğütülmüş yığın ve torbalanmış halde piyasa'ya sunulmaktadır. Başlıca sondaj, peletleme, ilaç, dolgu, döküm ve yağ ağartma cinsi, bentonit çeşitleri olarak ülkemizde tanınmaktadır.
Bentonit Rezervleri
Türkiye'nin önemli bentonit yatakları Çanakkale, Edirne, Ankara, Eskişehir, Kütahya, Balıkesir, Çankırı, Konya, Çorum, Tokat ve Ordu illerinde bulunur. Bunlardan sondaj bentoniti bakımından verimli yataklar Ankara ve Tokat; döküm bentoniti yatakları Çankırı, Çorum, Çanakkale; kağıt ve deterjan ile yağların ağartılmasına uygun bentonitler ise Edirne, Ordu, Balıkesir, Kütahya ve Eskişehir illerindedir.
Türkiye'nin toplam potansiyel bentonit rezervi 280 800 000 ton'dur. Bu rezervlerin illere göre dağılımı tablo da verilmiştir. Bu yatakların dışında henüz ayrıntılı incelemesi yapılmamış irili ufaklı yataklar da vardır.
TABLO Türkiye bentonit yatakları
YERİ | REZERVİ (TON) | KALİTE/TENÖR |
Ankara-Kalecik-Hançılı Ankara-Keskin-Beşler Artvin-Derinköy Çankırı-Çerkeş-Bayındır Çankırı-Eldivan-Küçük Hacıbey Köyü Çankırı-Eldivan-Büyük Hacıbey Köyü Çankırı-Ilgaz-Kızılibrik Çankırı-Eskipazar-Başpınar Çorum-Sungurlu-Mecitözü Edirne-Enez Giresun-Tirebolu İstanbul-Şile-Kızılcaköy-Çamaşırdere Konya-Sağlık Konya-Sille Ordu-Fatsa-ünye Tokat-reşadiye-Akdoğmuş-Kaşpınar Trabzon-Araklı-Arsin-Yolüstü Toplam Bentonit Rezervi (R) Potansiyel Rezerv (T) Kaynak TOPLAM Bentonit |
19 000 000 (1+2) 240 000 (1+2) 800 000 (k) 43 000 (1+2) 300 000 (1+2) 100 000 (1+2) 200 000 (1+2) 800 000 (T) 400 000 (1+2) 50 000 000 (1+2) 4 000 000 (1+2) 180 000 (3) 2 400 000 (1+2) 24 000 (1+2) 2 564 000 (3) 200 000 000 (k) 60 000 (2) 79 000 000 800 000 200 000 000 280 800 000 ton |
iyi iyi - iyi iyi iyi iyi iyi iyi iyi kötü iyi |
1: Görünür Rezerv 2: Muhtemel rezerv 3: Mümkün Rezerv
T: Potansiyel K: Kaynak (Kaynak: Türkiye Bentonit San. Envanteri 1982)
Son yıllarda rezervleri ve önemi gittikçe artan beyaz bentonitler Ünye, Fatsa, Giresun - Tirebolu, Harşit Vadisi, Tekkiraz Yaylası ve Kütahya - Başören'de bulunmaktadır. İşletilen ocaklar da 60 - 70 m'ye varan kalınlıklar tesbit edilmiştir. Ca - Bentonitlerin beyazlık derecesi % 86, aşındırma kaybı ise 23,5 mg olarak ölçülmüştür. En büyük rezervler Fatsa - Kavaklar Deresinde bulunmaktadır. Buradaki 5 yatağın 700 000 m2 alan kapladığı bilinmektedir.
Deterjan hammaddesi ve tasfiye toprağı olarak kullanılan bu bentonitlerin kâğıt sanayiinde de kullanılabileceği ortaya konabilir ve Avrupa pazarlarında İngiliz kağıt kaolini ile rekabet edebilirse rezervlerimizin 50 milyon tona çıkarılabilmesi mümkündür.
Tüketim
Kullanım Alanları
Türkiye'de bentonitin en çok tüketildiği alanlar sondaj, paketleme ve döküm sanayileridir. Ayrıca yağların ağartılmasında kullanıldığı gibi temizlik maddeleri yapımında ve kağıt sanayiinde de kullanılması yönünde araştırmalar yapılmaktadır. Ülkemizde özellikle 1960' lardan itibaren bentonit tüketimi giderek artmıştır.
Tüketim Miktarları ve Değerleri
DİE 1990 yılı verilerine göre taş ve toprağa dayalı sanayii, metal ana sanayii, gıda ve içki sanayii, kimya ve petrol sanayii ile metal eşya sanayindeki tüketim miktarları tablo 7'de verilmiştir.
TABLO İmalat sanayii tüketim miktarları ile değerleri
Miktar (ton) | Deger (x 1000 Tl.) | |
Kimya ve Petrol Sanayii Taş Toprak Sanayii Metal Ana Sanayii Metal Eşya Sanayii Gıda ve İçki Sanayii Diğer Sanayiler TOPLAM |
151,6 25,8 5540,4 10535,6 231,0 101,0 165585,4 |
141009,8 528,9 399 901,0 1951887,6 5787,4 413224,0 2540438,7 |
İmalat sanayinde yaklaşık 20 bin ton/yıl düzeyinde ki bentonit tüketimi sondaj sektöründe aşağıdaki gibidir:
TPAO.............................................................................................. 10 000 ton/yıl
DSİ.................................................................................................. 5 000 ton/yıl
MTA................................................................................................ 1 000 ton/yıl
Diğerleri........................................................................................... 5 000 ton/yıl
+
Kuruluşlardan alınan bilgiler (1993)
+ Tahmin edilen miktarlar
Demir çelik işletmelerinin Sivas'taki peletleme tesislerinde de yılda yaklaşık 10 bin ton sondaj bentoniti niteliğinde bentonit tüketilmektedir.
Ürün Standartları
Türkiye’de bentonit için kullanılan ürün standartları TSE tarafından hazırlanmış olup bu güne kadar aşağıdakiler yayınlanmıştır:
- TS 977 Sondaj çamuru hammaddesi,
- TS 5360 döküm bağlayıcısı,
- TS 11442 Lastik sanayiinde kullanılan,
- TS 11326 Deterjan sanayiinde kullanılan,
- TS 11136 seramik sanayiinde kullanılan,
- TS 11441 kağıt sanayiinde kullanılan bentonit.
Ayrıca yağ ağartma standardı olarak 1 gr tonsilin ağartma gücü eş değer alınıp hazırlanan TS 2583 ‘ü de sayabiliriz
Teknolojik Alanda Beklenen Gelişmeler
Ülkemizde özellikle sondaj bentonitinde bir yandan yeni rezervler bulma çalışmaları yapılırken diğer yandan Ca bentonitelerin aktiflendirilerek sondaj ve mühendisilik işlerine uygunluk kazandırılması konusunda çalışmalar beklenmektedir.
Son yıllarda özellikle besicilikte, dışkıların kolayca toplanıp atılması ve kedi, köpek gibi evlerde beslenen hayvanlarının yuva tabanlarına aynı amaçla yayılması gibi kullanımlarda tüketim artmakatdır. Bazı Batı Avrupa ülkelerinde bayatlamayan ekmek yapımında kullanılmaktadır. Beyaz bentonitler için kağıt sanayinde kavlinin yerine kullanma olanakları araştırmaktadır.
Üretim artışına rağmen düşük dışsatımlar yanında stoklarının azalması iç tüketimin artışıyla açıklanabilir.
Beyaz bentonit rezervleri zengin olan ülkemizde beyaz bentonitten deterjan, ilaç ve kağıt sanayiinde yararlanma olanakları araştırılmaktadır.
İlaç sanayinde bentonit (özellikle beyaz bentonit) dolgu maddesi olarak kullanılır. Ayrıca sulu ortamda ilaçların süspansiyon halinde kalmasını sağlar. İlaç sanayinde kullanılacak bentonitin pH'ı 9.5-10.5, nem oranı % 5-8, şişmesi en az 24 m/2g olmalı, yaş elek analizinde tamamı 200 mesh'den geçmeli, 6 g bentonit 300 mg MgO ile 100 ml suda 98 ml hacim kazanmalıdır.
Beyaz bentonit kağıt sanayinde dolgu maddesi olarak kullanılmasının yanısıra eski gazete kağıtlarının baskılarından temizleyip değerlendirilmesinde de kullanılır. Kağıt sanayiinde kullanılacak bentonitin beyaz, ince taneli, kıvamsız ve sabun kayganlığında saf bentonit olması istenir.
Deterjan ve sabun sanayinde kullanılacak bentonit beyaz, 120 mesh elek altı %98, 240 mesh altı %90, 100 C de kurutulduğunda ağırlık kaybı %15, pH (%24 süspansiyon) 8-9 ve sıkıştırılmış yoğunluğu 0,85 olmalıdır. Ayrıca 2 g bentonit 10 ml suda şişmeli, ağırlığının 10 katı su ile karıştırıldığında viskoz bir eriyik oluşturulmalıdır.
Bentonit
Türkiye’nin bentonit rezervleri 240 milyon ton civarındadır. Türkiye’de öğütülmüş bentonit üretimi geçen yirmi yıl süresince düzenli olarak artmıştır. Türkiye’de bilinen bentonit yatakları Edirne-Enez, Çankırı, Çanakkale, Kütahya-Demirli, Manisa-Osmançalı, Tokat-Reşadiye, Ankara-Kalecik, Ordu-Ünye-Fatsa ve Giresun-Tirebolu’da bulunur. Bentonit ihracatı, 2016 yılında 59 Milyon $’a ulaşmıştır. Bentonit ihracatında; Almanya, Hollanda, İtalya, Fransa ve Polonya ilk sıralarda yer almaktadır.
Sondaj ve demir cevherinin peletlenmesinde kullanılan Na bentonitler Türkiye’de az bulunmaktadır. Buna rağmen Ca bentonit ve ara tip bentonit rezervi Türkiye’de oldukça fazladır. Ağartma ve kedi kumu olarak kullanılan Ca bentonit Ordu-Ünye-Fatsa’da büyük yataklar teşkil etmekte olup yılda yaklaşık 50Bin ton kadar ihracat yapılmaktadır. Çankırı bentoniti döküm bentoniti olarak değerlendirilmektedir. Diğer bir büyük rezerv ise Tokat-Reşadiye bentoniti olup peletleme ve sondaj bentoniti olarak değerlendirilmektedir.